به گزارش افق امروز فضای مجازی مدت‌هاست مرز میان زندگی خصوصی و نمایش عمومی را در هم شکسته است؛ حالا دیگر هر کسی می‌تواند تنها با در دست گرفتن یک موبایل با دوربینی باکیفیت، تصویری از زندگی دلخواهش را ثبت و آن را به دیگران عرضه کند. در این دنیای مجازی، موفقیت تنها به تعداد لایک و فالوئر بستگی دارد؛ معیاری که حتی کودکان را نیز از این موج در امان نگذاشته است.
در این دنیای مجازی، اگرچه کودکان هنوز زبان به سخن نگشوده‌اند، اما ناخواسته وارد بازار محتوای دیجیتال می‌شوند و بی‌آنکه بدانند این قاب‌های پر زرق و برق چه بهایی از دنیای بی‌خیال و بی‌دغدغه کودکی‌شان می‌گیرد، لبخند، گریه، لحظه خواب و نوع بازی‌شان برای گرفتن لایک، بازدید و همکاری تبلیغاتی یک «ارزش» محسوب می‌شود.
این، یک «بردگی مدرن در قاب اینستاگرام» است. البته، ماجرا فقط به «امروز» و «فردا» ختم نمی‌شود. با این بردگی، نه تنها کودکی کردن از کودک سلب می‌شود، بلکه هویت آینده‌اش را می‌سازد و در نهایت، نسلی را تحویل می‌دهد که یا در سودای دیده شدن یا در حسرت دنیایی که هیچ‌وقت آن را تجربه نکرده‌اند، می‌سوزند.
میکروسلبریتی‌های کوچک؛ قربانیان صنعت بلاگری و دیجیتال مارکتینگ
دکتر منصوره کریم‌زاده- رئیس انجمن مطالعات کودکان پیش از دبستان ایران و مدیر گروه آموزش پیش از دبستان دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی در این باره به ایسنا می‌گوید: امروزه، نظام سرمایه‌سالاری، شهروندان را به گرداب بزرگی از مصرف‌زدگی کشانده و از همین رو نیز، تبلیغات در همه زمینه‌های سیاست، تجارت، علم و هنر توانسته نقش موثری ایفا کند. تبلیغات در معنای منفی آن اشاره به دروغ و فریب مردم با هدف سودآوری ناعادلانه و در معنای مثبت، به ارائه اطلاعات، آگاه‌سازی و آموزش اشاره دارد و از این بعد کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.
وی می‌افزاید: آژانس‌های تبلیغاتی نیز از طریق رسانه‌های جمعی همچون رسانه‌های نوشتاری اقدام به تبلیغات متنوع در روزنامه، کتاب‌ها، مجلات و تصاویر یا از طریق رسانه‌های دیداری ـ شنیداری همچون رادیو و تلویزیون، ماهواره و فیلم‌ها تلاش جهت جذب و ترغیب مخاطب می‌کنند. یکی از حوزه‌هایی که تبلیغات در آن نقش مهمی به ویژه در فضای مجازی ایفا می‌کند، صنعت مدلینگ است؛ صنعتی که در سال‌های اخیر، شاهد استفاده از کودکان در آن و گسترش این بهره‌جویی به عنوان شغل کودک بوده‌ایم.
بنابر اظهارات رئیس انجمن مطالعات کودکان پیش از دبستان ایران، در بسیاری از این تبلیغات، نه تنها کودکان مخاطب و هدف اصلی، بلکه وسیله‌ای برای تبلیغات و قربانی درآمدزایی و خادمان تجارت در این صنعت بوده‌اند. فضای مجازی باعث شده برخی خانواده‌ها نیز با هدف شهرت در فضای مجازی، راه‌اندازی صفحه‌های اینستاگرامی و خرید فالوئر، اقدام به جذب مخاطب کرده و با اشتراک‌گذاری لحظات زندگی کودکان خود، بدون توجه به حریم شخصی و نارضایتی آنها در حال و آینده او، صفحه خود را به سالن مد تبدیل کنند و با ارائه عکس‌های لاکچری و تحمیل ژست‌های خاص کودکان، نیاز به دیده شدن خویش را ارضا کنند.
کریم‌زاده یادآور می‌شود: از سوی دیگر در تبلیغات فضای مجازی معمولاً گروه خاصی از کودکان از منظر اقتصادی و اجتماعی به تصویر کشیده می‌شوند و با به نمایش گذاشتن خانه‌ها و وسایل لوکس بدون توجه به تنوع فرهنگی و اقتصادی در جامعه، مخاطبین را به همانندسازی با این گروه اقلیت تشویق می‌کنند. شاهد نوعی سوء استفاده و کودک آزاری در جامعه، با عنوان «میکروسلبریتی‌ها» یا «میکرواینفلوئنسرها» با واقعیت «کودک کار نوین» یا «بردگی مدرن کودکان» هستیم.
مدیر گروه آموزش پیش از دبستان دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی تصریح می‌کند: کودکان معمولا در این شرایط اختیار تصمیم‌گیری ندارند و به همین دلیل هم به ابزاری برای پول و شهرت در صنعت دیجیتال مارکتینگ و طعمه بردگی مدرن در فضای مجازی شده‌اند.
مصادیق کودک‌آزاری در لباس «بلاگری»
وی با تاکید بر اینکه کودکان مینیاتور بزرگسالان نیستند و نمی‌توانند نمونه کوچکی از بزرگسالان باشند، به شرح حال وضعیت کودکانی که در صنعت مدلینگ به فعالیت مشغول‌اند می‌پردازد و در عین حال آثار این نوع فعالیت بر روح و روان آنها را اینگونه تشریح می‌کند: تمرین‌های زیاد، تکرار دیالوگ‌های سخت و غیر قابل درک، اجرای ژست‌های نمایشی، تحمل دوربین که به منظور جذب مخاطب بیشتر و برای جبران نیازهای نیابتی پدران و مادران به آنها تحمیل می‌شود، استرس و فشار روانی بسیاری را به آنها تحمیل می‌کند. والدینی که در اینستاگرام یا سایر بسترهای مجازی با پوشاندن لباس‌های گزاف و فاخر، آرایش کردن کودکان، تحمیل ست‌های مادر و فرزندی و… اقدام به فروش چهره معصوم کودک خود و گدایی لایک و کامنت می‌کنند، مصداق بارز کودک‌آزاری هستند و خواسته یا ناخواسته این باور را در کودکان خود تقویت می‌کنند که برای دوست داشته شدن باید توجهات خاصی به آنها صورت گیرد.
به گفته کریم‌زاده، تحمیل فشار روانی و استرس بیش از حد، احساس خصومت، حسادت، رقابت، حسرت و بی‌عدالتی را در کودکان ایجاد کرده و در آینده نزدیک کسب هویت و پذیرش زندگی خود و ارتباط واقعی با زندگی و دنیای واقعی را برای آنها ناممکن می‌سازد و در نهایت هم آسیب جدی به شخصیت، ارزش‌های اخلاقی و باورهای فرهنگی کودکان و کشمکش و تعارض بین والدین و فرزندان را دامن می‌زند.
رئیس انجمن مطالعات کودکان پیش از دبستان ایران ادامه می‌دهد: بسیاری از کودکانی که به عنوان بازیگر در سینما و تلویزیون یا بسترهای مجازی مورد استفاده قرار گرفته‌اند، به دلیل تفاوت‌هایی که با همسالان خود در کسب تجربه و شرایط طبیعی زندگی و ارتباط با همسالان خود داشته‌اند، مشکلات روانی، عاطفی و اجتماعی بسیاری از قبیل افسردگی و مشکلات روانی را تجربه کرده و نتوانسته‌اند در آینده ارتباطات اجتماعی مناسبی داشته باشند. درنهایت هم ایجاد نوعی خودشیفتگی و در مرکز توجه دیگران بودن در کوتاه مدت، این کودکان را دچارسرخوردگی و مشکلات شخصی می‌کند.
فقدان ضعف قانونی و دلایل بهره‌کشی مجازی از کودکان
وی در پاسخ به این سوال که چرا والدین از کودکان خود به عنوان ابزاری برای تبلیغ در فضای مجازی استفاده می‌کنند، اینگونه توضیح می‌دهد: فقدان فرهنگ صحیح، وجود مشکلات اقتصادی متعدد در خانواده‌ها، آموزش ناکافی به والدین برای جلوگیری از این نوع کودک‌آزاری، عدم آگاهی از حقوق کودکان، ضعف نظارت در نهادهای مدنی و غیردولتی در حمایت از حقوق کودکان و حریم آنها، فقدان برنامه‌ریزی‌های اجتماعی و فرهنگی از جمله عواملی هستند که در بروز این آسیب‌ها نقش پررنگی دارند.
با این حال کریم‌زاده معتقد است که قوانین مدون و اجرای دقیق و جدی آنها می‌تواند مانعی بسیار قاطع در کودک‌آزاری و بهره‌کشی اقتصادی از کودکان باشد.
وی در توضیح بیشتر می‌گوید: در بسیاری از کشورهای جهان، قوانین و مقررات حقوقی سخت‌گیرانه‌ای جهت ممانعت از تبلیغات برای کودکان و استفاده از کودکان در تبلیغات وجود دارد. پیمان‌نامه حقوق کودک در جمهوری اسلامی ایران صراحتاً افراد کمتر از ۱۸ سال را کودک تلقی می‌کند. یکی از بخش‌های مهم این پیمان‌نامه آشنایی همه آحاد جامعه به امور و حقوق کودکان و سرپرستان آنان است. کشورهای عضو این پیمان‌نامه می‌بایست در برابر خشونت‌های جسمی و روانی و هرگونه آزار، بی‌توجهی و سهل‌انگاری، اقدامات قانونی اجتماعی و آموزشی لازم را به عمل آورند. امروزه در اروپا قوانین منع تبلیغات برای کودکان و منع استفاده از کودکان در تبلیغات بسیار جدی پیگیری می‌شود و در این کشورها تبلیغاتی که در برنامه‌های تلویزیونی و رادیویی مخصوص کودکان باشد ممنوع شده است. در ماده دوم قانون حمایت از کودکان و نوجوانان جمهوری اسلامی مصوب سال ۱۳۸۱ نیز در تعریف کودک‌آزاری گفته شده، هر نوع آزار و اذیت کودکان و نوجوانان که موجب صدمه جسمانی یا روانی و یا اخلاقی شود، بهره‌کشی اقتصادی برشمرده و ممنوع است.
مدیر گروه آموزش پیش از دبستان دانشگاه علوم توانبخشی و سلامت اجتماعی اضافه می‌کند: در بیانیه مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک نیز آمده است بازنشر تصاویر کودکان با هدف نمایش زیبایی‌ها و استعدادهای کودکان، برانگیختن حس ترحم مخاطبان، تبلیغ کالا و خدمات در فضای مجازی، سایت‌های خبری و اینترنتی و به ویژه صفحات شخصی توسط اشخاص حقیقی و حقوقی حتی والدین، نقض فاحش حقوق کودک و نادیده انگاشتن مصالح آنان است و می‌تواند کودکان را در معرض مخاطرات جسمی و روانی در آینده قرار دهد.
کریم‌زاده با بیان اینکه یکی از مهمترین راهکارهای منع کودک‌آزاری و بهره‌کشی اقتصادی از کودکان پیگیری آموزش‌های فرهنگی خانواده از جمله اصلاح و تغییر فرهنگ خانواده، ارائه آموزش‌های مناسب، آگاهی‌بخشی نسبت به سلامت جسمی، روانی و اخلاقی کودک و پیامدهای استفاده از کودکان در تبلیغات و آشنایی به قوانین و حقوق کودک است، می‌افزاید: فرهنگ‌سازی از طریق رسانه‌ها یکی از بهترین راه است. رسانه‌ها می‌توانند با توجه به اولویت موضوعات و مسائل جامعه، از طریق ارائه جدیدترین یافته‌ها و راه کارها و آموزش‌های مناسب، در پیشگیری و کاهش آسیب‌هایی از این دست، گامی جدی بردارند. همچنین جامعه نیز لازم است نسبت به حقوق کودکان و آگاهی از آن و رعایت قوانین و مقررات مرتبط با پیشگیری از بردگی مدرن کودکان به طور هوشمندانه واکنش نشان دهد.