به گزارش افق امروز امروزه افزایش جمعیت سالمندان دیگر یک مساله مربوط به کشورهای توسعه یافته نیست بلکه بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز با این پدیده روبهرو هستند. برای مثال آمار سازمان بهداشت جهانی در سال (۲۰۲۱) نشان می‌دهد که جمعیت بالای ۶۵ سال از ۷۶۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۱ به ۱.۶ میلیارد نفر در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید. این سازمان اعلام کرده است اگر در سال ۱۹۵۹ از هر ۲۰ نفر ۱ نفر و در سال ۲۰۲۱ از هر ۱۰ نفر ۱ نفر بالای ۶۵ سال بود، تخمین زده می‌شود که در سال ۲۰۵۰ از هر ۶ نفر، ۱ نفر سالمند بالای ۶۵ سال شود. کشور ما نیز به عنوان یکی از کشورهای در حال توسعه از این قاعده مستثنی نیست. بطوریکه بررسی سرشماری مرکز آمار ایران نشان می‌دهد تا سال ۱۳۷۵ کمتر از ۵% جمعیت ایران بالاتر از ۶۵ سال سن داشته‌اند. در سال ۱۳۸۵، این جمعیت به حدود ۱.۵% و در آخرین سرشماری یعنی سال ۱۳۹۵ به حدود ۱.۶% رسید که این آمار حاکی از روند صعودی جمعیت سالمند ۶۵ سال به بالا است.
افزایش جمعیت سالمندان در حالی است که این جمعیت با یکسری مسایل و مشکلات خصوصاً در حوزه سلامت رو به رو است. در واقع، افزایش هزینه‌های درمان، مشکلات صندوق‌های بازنشستگی و نبود خدمات کافی و در دسترس سبب شده مسایل سالمندان بیش از گذشته شود. در این باره، «شیوا پروایی» در مقاله‌ای تحت عنوان «پیامدهای اقتصادی سالمندی جمعیت» به این مساله توجه کرده و اشاره کرده‌است که با آینده‌نگری، برنامه‌ریزی و سیاستگذاری درست می‌توان از پیامدهای منفی سالمندی جمعیت کاست. در ذیل مختصری از مطالعه پروایی را می‌خوانید:
سالمندی جمعیت و هزینه‌های نظام بازنشستگی و تامین اجتماعی
یکی از پیامدهای سالمندی جمعیت، فشارهای مالی تامین هزینه‌های نظام بازنشستگی و تامین اجتماعی است. افزایش امید به زندگی و طول عمر و سالمندی جمعیت از سویی و کاهش نرخ باروری و نیز افزایش نرخ بیکاری از سوی دیگر، به افزایش شاخص نسبت وابستگی (نسبت جمعیت بالای ۶۵ سال به جمعیت ۱۵-۶۵ سال) و کاهش نسبت پشتیبانی (نسبت بیمه‌پردازان به مستمری‌بگیران در نظام تامین اجتماعی) منجر شده‌است. در مجموع همه این تغییرات، توازن منابع و مصارف صندوق‌های بازنشستگی را با ناپایداری مالی مواجهه ساخته است. با توجه به عملکرد صندوق‌های بازنشستگی مبتنی بر سیستم توازن درآمد-هزینه، تغییرات جمعیتی در شکل افزایش نسبت جمعیت سالمند به جمعیت فعال اقتصادی، افزایش تعداد افراد مستمری‌بگیر، وضعیت بازار کار و کاهش جمعیت بیمه‌پرداز بر موقعیت صندوق‌های بازنشستگی بسیار تاثیرگذار است.
آمار سازمان بهداشت جهانی در سال (۲۰۲۱) نشان می‌دهد که جمعیت بالای ۶۵ سال از ۷۶۱ میلیون نفر در سال ۲۰۲۱ به ۱.۶ میلیارد نفر در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید.
افزون بر همه این موارد، قوانین مرتبط با شرایط احراز بازنشستگی، بازنشستگی‌های پیش از موعد، بیکاری و خارج بودن بخش زیادی از جمعیت جوان و میانسال از پوشش بیمه‌ای نیز در وضعیت کنونی صندوق‌ها بی‌تاثیر نیست. نظام بازنشستگی در ایران به وضعیت اشتغال و بیکاری وابسته است افزایش نرخ بیکاری و وجود شاغلان غیررسمی فاقد بیمه، پایداری مالی صندوق‌های بازنشستگی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. براساس گزارش دفتر بیمه‌های اجتماعی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تعداد ۶ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر از شاغلان کشور فاقد هرگونه پوشش بیمه اجتماعی هستند. این موضوع افزون بر اینکه بر وضعیت پایداری صندوق‌های بازنشستگی تاثیرگذار است، در آینده جمعت بالایی از سالمندان بدون بیمه بازنشستگی را رقم می‌زند که در معرض تجربه خطر فقر سنین سالمندی خواهند بود.
سالمندی جمعیت و افزایش حمایت اجتماعی دولت
کشورهای در حال توسعه از درآمدهای بسیار پایین سرانه برخوردار هستند و افراد پیش از اینکه درآمد کافی برای پس‌انداز داشته باشند، از بازار کار خارج می‌شوند. افزون بر این، در این کشورها سالمندان اغلب به منابع حمایتی خانوادگی تکیه دارند که با توجه به تغییرات اجتماعی و فرهنگی، این منابع از قابلیت اتکار برخوردار نیست زیرا ساختارهای حمایت خانوادگی سنتی رو به تغییر است.
در چنین شرایطی حمایت‌های اجتماعی دولت اهمیت بیشتری می‌یابد و سالمندی جمعیت ترکیب بودجه دولت را تحت تاثیر قرار می‌دهد و همه این موارد، بار مسئولیت بیشتری را برای دولت به همراه دارد. زیرا با افزایش جمعیت سالمندان، حمایت‌های تامین اجتماعی و مراقبت‌های بهداشتی و درمانی فشار سنگینی را بر بودجه دولت‌ها برای تامین هزینه‌های عمومی تحمیل می‌کند. همچنین همراه با سالمندی جمعیت و کاهش جمعیت در سنین فعالیت اقتصادی، درآمدهای مالیاتی دولت نیز کاهش می‌یابد.
سالمندی جمعیت و افزایش هزینه‌های سلامت و درمان
یکی از چالش‌های مهم سالمندی جمعیت، افزایش هزینه‌های نظام سلامت و درمان به دلیل نیاز بالای سالمندان به انواع خدمات بهداشتی و درمانی است. سالمندی بیماری نیست اما بار بیماری در این دوره عمده است. سالمندی جمعیت از جمله عوامل مهمی است که موجب می‌شود سطح نیاز و در نتیجه، تقاضای مراقبت‌های سلامت و درمان افزایش یابد. با افزایش سن، احتمال ابتلای افراد به برخی از بیماری‌ها مانند فشار خون و بیماری‌های قلبی عروقی افزایش می‌یابد. همچنین با افزایش سن، هزینه‌های مراقبت از سالمندان مانند هزینه درمان‌های سرپایی، بستری، دارو، آزمایش‌های تشخیصی، مراقبت‌های توانبخشی و بازتوانی افزایش می‌یابد.
سالمندی بیماری نیست اما بار بیماری در این دوره عمده است. سالمندی جمعیت از جمله عوامل مهمی است که موجب می‌شود سطح نیاز و در نتیجه تقاضای مراقبت‌های سلامت و درمان افزایش یابد.
نتایج پژوهش‌های انجام شده نیز موید افزایش هزینه‌های سلامت و درمان در نتیجه سالمندی جمعیت است. مطالعه اورباخ در سال ۲۰۱۲ درباره تاثیر سالمندی جمعیت بر بخش مالی دولت ژاپن نشان می‌دهد که افزایش سهم جمعیت سالمند در کل جمعیت موجب افزایش هزینه‌های سلامت دولت می‌شود. کلوگه نیز از دیگر محققانی است که در مطالعه‌ای در سال ۲۰۱۳ در بررسی تاثیر سالمندی جمعیت بر سیستم مالی دولت آلمان نشان داد با افزایش تعداد سالمندان جامعه، مخارج بودجه دولت و تامین اجتماعی افزایش می‌یابد.
نتایج پژوهش‌های ایرانی نیز نشان می‌دهد که هزینه‌های بهداشت و درمان در دوران زندگی سالمندی چندین برابر دیگر گروه‌های سنی است. برای مثال راسل و اردلان در مطالعه‌ای در سال ۱۳۸۶ به این نتیجه رسیدند که هزینه‌های سلامت جمعیت از سن ۶۵ سالگی تا زمان مرگ، بیش از پنج برابر کل هزینه‌های ۰ تا ۶۵ سالگی است. همچنین هزینه سلامت سال آخر عمر افراد ۲ برابر کل عمر آنان برآورد شده است. پژوهش یحیوی دیزج و همکارانش نیز در سال ۱۳۹۸ نشان می‌دهد که سالمندی جمعیت از طریق جذب بخشی از مخارج سلامت موجب کاهش تولید ناخالص داخلی می‌شود.
آنها در پژوهش دیگری به رابطه معنادار میان وجود فرد سالمند در خانوار و افزایش کل هزینه‌های سلامت و هزینه‌های درمانی خانوار رسیده‌اند. نتایج پژوهش‌های کوچک‌زاده و همکارانش در سال ۱۴۰۱ نیز نشان داد که افزایش جمعیت سالمند در بلند مدت به افزایش هزینه‌های سلامت می‌انجامد، بطوریکه یک درصد افزایش در شاخص سالمندی به ۳۷ درصد افزایش در هزینه‌های سلامت می‌انجامد. بطور کلی با افزایش سن و به ویژه دوران سالمندی، هزینه‌های بهداشت و درمان افزایش زیادی می‌یابد.
سالمندی جمعیت و نیاز به خدمات سالمندی
فراتر از چالش‌های سالمندی جمعیت می‌توان با نگرشی مثبت نیز به سالمندی نگریست. در نگاه مثبت باید به سالمندی به مثابه فرصت اقتصادی توجه داشت. در این رویکرد، سالمندی به مثابه صنعت و سالمندی جمعیت نه تنها به عنوان بار مالی بلکه به عنوان ظرفیت اقتصادی مورد توجه قرار می‌گیرد. با توجه به اینکه تغییر ساختار سنی جمعیت، الگوی مصرف را تغییر می‌دهد، تقاضای مصرفی سالمندان در بخش خدمات نسبت به دیگر بخش‌ها بیشتر است. با سالمندی جمعیت، ترکیب کالاهای مصرفی و الگوی مصرف تغییر می‌کند. در واقع، سالمندان ترجیحات و نیازهای متفاوتی در مقایسه با ساختار جمعیتی جوان دارند. از این رو سالمندی جمعیت، فرصتی برای ظهور مشاغل جدید، نوآوری در تولید کالاها و خدمات دوستدار سالمندان و عرضه خدمات جدید فراهم می‌کند. بنابراین همراه با سالمندی جمعیت، باید نیازهای خاص این گروه سنی دیده و خدمات مرتبط با نیازهای این گروه تامین شود.
این موضوع، اخیراً با عنوان اقتصاد نقره‌ای وارد ادبیات حوزه سالمندی شده است. کمیسیون اروپا اقتصاد نقره‌ای را به عنوان تولید و ارائه محصولات و خدمات با هدف ارائه به سالمندان و شکل‌دهی به محیط اجتماعی که سالمندان در آن همکاری و مشارکت کنند و به عنوان مشتری خدمات و محصولات جدید، زندگی سالم، فعال و سازنده‌ای را تجربه کنند، تعریف کرده است. اقتصاد نقره‌ای نه تنها تولید کالاها و خدمات اختصاص داده شده به سالمندان را در بر می‌گیرد بلکه شامل همه فعالیت‌هایی است که در بخش اقتصادی انجام می‌شود و نیازهای سالمندان را پوشش می‌دهد. این فعالیت‌ها شامل قلمروهایی مانند اوقات فراغت، رفاه، حمل و نقل، مسکن، آموزش، تغذیه، مسائل بهداشتی، مراقبت و اشتغال سالمندان است.
راهکارها
با توجه به اینکه سالمندی محصول مسیر زندگی است، باید از دوران جوانی و میان‌سالی آمادگی ورود به دوره زندگی سالمندان را فراهم کرد. در این زمینه، ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماران در بین کارکنان افزون بر بهبود کیفیت زندگی آنها منجر به بهره‌وری بالاتر و کاهش هزینه‌های پزشکی و درمانی می‌شود و فراتر از اینها به تجربه سالمندی سالم و مستقل در آینده ایران می‌انجامد. در این زمینه برنامه‌ریزی و چکاپ‌های منظم نیروی کار در راستای جلوگیری از بیماری‌های مزمن و تشخیص زودهنگام بیماری‌ها مفید است.
توجه به اقتصاد سالمندی در راستای ایجاد مشاغل و کسب و کارهای جدید و نیز تامین نیازها و ارتقای کیفیت زندگی سالمندان دارای اهمیت است. در این زمینه می‌توان فعالان عرصه صنعت و خدمات را به تولید خدمات و محصولات مخصوص سالمندان تشویق کرد.
همچنین می‌توان از فناوری‌های نو برای تولید کالاها و خدمات جدید برای تسهیل شرایط زندگی سالمندان بهره برد. از ظرفیت استارتاپ‌ها نیز می‌توان برای دسترسی سالمندان به تجهیزات و خدمات رفاهی استفاده کرد. در نهایت باید توجه داشت که هر چند سالمندی جمعیت اجتناب‌ناپذیر است، اما می‌توان با بکارگیری سیاست سالمندی سالم، موفق و فعال آثار و پیامدهای منفی آن را کاهش داد و از ظرفیت‌های آن خلق فرصت کرد.
منبع
پروایی، شیوا، پیامدهای اقتصادی سالمندی جمعیت، ماهنامه علمی امنیت اقتصادی، سال یازدهم، شماره ۲، اردیبهشت ۱۴۰۲