به گزارش افق امروز همه می دانیم که بدون آب زندگی بسیار سخت و دشوار خواهد بود، اما با این وجود باز هم در مصرف آن چندان احتیاط نمی کنیم، زمانی اجدادمان برای تامین آب مورد نیاز روزانه خود کیلومترها پیاده روی می کردند و در نهایت سه یا چهار کوزه آب را بر روی سر به خانه می آوردند؛ اما امروز با چرخاندن یک دستگیره، آب مورد نیاز به راحتی در دسترس قرار می گیرد، با خیالی آسوده مدتها زیر دوش آب می مانیم و به روزگار رفته و نرفته خود فکر می کنیم غافل از اینکه در حال نابود کردن گنج ارزشمندی هستیم که بدون آن زندگی معنا ندارد.
ایران کشور کم آبی است حالا هم که درگیر خشکسالی و تاثیرات ناشی از تغییرات اقلیم شده و این خود بر خشک و نیمه خشک بودن جغرافیای کشور دامن می زند، این به معنای کاهش منابع آبی، شدت فرونشست زمین، خالی شدن مخازن سدها و در مجموع کم آبی است، با تمام اینها که چند سالیست دامن کشور را گرفته اما سازمان هواشناسی نیز اعلام کرد که تابستان سختی را پیش رو خواهیم داشت، کمبود آب و کسری مخازن سدها خیلی جدی است، در تهران میزان بارش‌ها به ۴۰ درصد زیر حد نرمال رسیده است، این زنگ خطری برای روزهای پیش رو است.
در این شرایط اگر بخواهیم به کم بارشی و خشکسالی در ابعاد وسیع تر نگاه کنیم می توان به آمارهای وزارت نیرو استناد کرد، این آمارها نشان می دهد که میزان بارش ها از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر۱۴۰۳ ) تا پانزدهم فروردین ماه ۱۴۰۴ درحالی به ۱۲۲.۸ میلیمتر رسید که نسبت به بارش های دوره بلندمدت ۳۷ درصد کاهش داشته است.
در واقع بررسی وضعیت بارش ها در کشور در سال آبی جاری (ابتدای مهر۱۴۰۳ تا آخر شهریور۱۴۰۴) تا تاریخ پانزدهم فروردین نشان می دهد سال کم بارشی بوده و به دلیل تداوم خشکسالی ها میزان بارش های اخیر نیز تاثیر چندانی بر بالا آمدن سطح منابع آبی زیر زمینی نداشته است، البته با اغماض تا حدودی سطح آب پشت سدها را بالا آورده اما نه آنقدر که خیالمان از روزهای گرم پیش رو راحت باشد.
در این میان وضعیت سدهای کشور هم نه تنها مطلوب نیست بلکه نگران کننده است، براساس تازه ترین گزارش شرکت مدیریت منابع آب ایران، از مجموع حدود ۲۰۰ سد کشور، ۱۳ سد کمتر از ۱۵ درصد پرشدگی دارند؛ همچنین مجموع ۱۳ سد حوضه دریاچه ارومیه و ۱۲ سد دیگر بین ۲۵ تا ۷۵ درصد کاهش حجم آب نسبت به سال گذشته ثبت کرده اند.
وضعیت سدهایی که آب پایتخت را تامین می کنند نیز مناسب نیست، وزارت نیرو اعلام کرد؛ حجم آب سدهای چهارگانه استان تهران شامل امیرکبیر، لتیان، لار و ماملو اکنون ۱۱۲ میلیون مترمکعب است که این مقدار در مدت مشابه سال آبی گذشته ۱۳۴ میلیون متر مکعب بوده است. همچنین میزان بارش‌های استان تهران از ابتدای سال آبی تاکنون ۱۳۳.۸ میلیمتر است که این میزان در سال آبی گذشته ۱۴۸.۸ میلی متر ثبت شده است، بر این اساس میزان بارش‌ها نسبت به سال آبی گذشته ۱۰ درصد کاهش و نسبت به متوسط بلند مدت ۳۵.۱ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
جمع شدن تمام این آمار و ارقام با تابستان گرم پیش رو، وضعیت نگران کننده ای ترسیم می کند، این در حالیست که می توانیم با مدیریت صحیح منابع آب، کشاورزی کم آب بر و به روز کردن قوانین مربوطه به ویژه قانون توزیع عادلانه آب تا حد زیادی فشار را از روی منابع آبی کم کنیم، می توانیم با مدیریت آب پنهان به منابع آبی فرصت بازسازی دهیم، تحقیقات نشان داده، مصرف آب پنهان، ۹۱ درصد آبی است که هر روز مصرف می کنیم و بخش زیادی از آن مربوط به محصولات خوراکی، پوشاک و لوازم زندگی می شود.
آب پنهان یا همان آب مجازی میزان آبی است که در تولید محصولات مختلف مصرف می شود، به عنوان مثال برای تولید هر برگه A۴ یک لیتر آب، برای تولید هر کفش چرم زنانه یا مردانه ۸۱۱ لیتر آب، برای تولید یک عدد نان سنگگ ۲۰۱ لیتر آب و تهیه یک عدد پیراهن مردانه بیشتر از ۴ متر مکعب آب مصرف می شود، اینها آب های پنهان در زندگی ما هستند.
متاسفانه ماجرا به همین جا ختم نمی شود، ﻃﺒﻖ ﮔﺰﺍﺭﺵ ﻧﺎﺳﺎ ﺷﺪﺕ ﺧﺸﮑﺴﺎﻟﯽ ﺩﺭ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺑﻪ ﺣﺪﯼ است ﮐﻪ اگر مدیریت نشود در آینده نه چندان دور ﮐﺸﺎﻭﺭﺯﯼ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﻧﺎﺑﻮﺩ ﻭ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺑﻪ ﻭﺍﺭﺩ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﻣﺤﺾ ﻣﺤﺼﻮﻻﺕ ﺯﺭﺍﻋﯽ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ، با این حساب ﺍﮔﺮ ﺗﺪﺍﺑﯿﺮ ﺟﺪﯼ اندیشیده نشود، مدیریت صحیح صورت نگیرد و قوانین مربوطه به روز نشود؛ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺍﺯ ﮐﺸﻮﺭ ﻧﯿﻤﻪ ﺧﺸﮏ ﺑﻪ ﯾﮏ ﮐﺸﻮﺭ کاملا ﺧﺸﮏ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺧﻮﺍﻫﺪ ﺷﺪ. ایران تشنه است و این تشنگی دامن استان های شمالی کشور را هم خواهد گرفت، هر چند که امروزه نیز برخی از نقاط استان های شمالی درگیر کم آبی هستند و حتی در استان گیلان برخی زمین های برنج با حفر چاه کاشته می شوند این یعنی فاجعه ای که اگر ادامه دار شود شمال کشور هم خشک می شود.
آبی که پنهان است
یک کارشناس منابع آب و محیط زیست درباره آبهای پنهان و راه های برون رفت از وضعیت کنونی منابع آبی گفت: از آبهای پنهان یک لغت قدیمی داریم که عموما به آبهای زیر زمینی می رسد اما اخیرا معنی آن با توجه به مسائل روز تغییر کرده و بیشتر برای آب مجازی استفاده می کنند آبی است که در تولید یک کالا مورد استفاده قرار می گیرد اما دیده نمی شود.
تورج فتحی افزود: آب پنهان میزان آبی است که برای تولید یک محصول از جمله محصولات کشاورزی تا سایر محصولات مصرفی استفاده می شود تا به دست مصرف کننده برسد، به عنوان مثال برای یک عدد پیراهن مردانه بیشتر از ۴ متر مکعب آب مصرف می شود، یا یک برگه کاغذ A۴ حداقل به یک لیتر آب نیاز است این میزان آب جدای از آب مصرفی آن درختی است که برای رشد مصرف کرده و در نهایت قطع و به کاغذ تبدیل شده است، اینها همان آب مجازی هستند که بیش از دو تا سه دهه است که بحث آن مطرح شده است.
از خط قرمز تنش آبی عبور کرده ایم
وی تاکید کرد: اکنون اگر بخواهیم طبق اصول و موازین علمی و عقلانی از منابع آب بهره مند شویم باید خیلی از محصولات کشاورزی را وارد کنیم، در نظر بگیرید سالهاست که با عنوان معیار جهانی آنچه که از منابع تجدید شونده و در حد خط قرمز تنش آبی بوده، عبور کرده ایم بنابراین اگر بخواهیم مبنایی داشته باشیم باید خیلی از تولیدات را مدیریت کنیم، باید به اندازه منابع آب موجود محصولات کشاورزی تولید کنیم، حتی در بسیاری از بخش ها باید وارد کننده محصولات غذایی و کشاورزی باشیم.
فتحی ادامه داد: اگر واقعا بخواهیم بخش آب را درست مدیریت کنیم و تا جای ممکن وضعیت را به شرایط اولیه برگردانیم باید پروژه های حفاظتی محیط زیستی در حوضه های آبریز کشور اجرا و برداشت آب در دشت ها به صورت کامل ممنوع و یا به صورت محدود برداشت شود، با توجه به شرایط اقلیمی و خشکسالی باید تمرکز و توان اصلی بر روی پروژه های حفاظتی باشد، باید بهره برداری از منابع آبی بسیار کمتر از آن چیزی باشد که اکنون برداشت و استفاده می کنیم.
وی اظهار داشت: اکنون تقریبا سالانه هر آنچه که از منابع آب تجدیدشونده در کشور تولید می شود را برداشت می کنیم حتی اضافه برداشت هم داریم، متاسفانه از آبخوان ها و آب های زیر زمینی دارای بیلان منفی و دشت هایی که زمین های آنها در حال فرونشست هستند همچنان برداشت می کنیم، بیلان منفی در هیچ کدام از دشت های ما به شرایط مثبت نرسیده اند اکنون دشتی را نمی توانیم در کشور مثال بزنیم که در سال های گذشته با ایجاد محدودیت در برداشت بی رویه سطح آبهای زیر زمینی آن نسبت به سال گذشته افزایش یافته باشد، مثلا فرض کنید از عمق ۱۰۰ متری به عمق ۹۰ متری رسیده باشیم یا اینکه سطح آبهای زیر زمینی به شرایط اولیه خود در چند سال آینده برخواهد گشت.
این کارشناس منابع آب و محیط زیست تاکید کرد: اگر بخواهیم چنین کاری انجام دهیم حداقل به ۲ دهه زمان نیاز است آن چیزی که اکنون بیشتر از همه به آن نیاز داریم وضع قوانین متناسب با شرایطی است که در آن قرار داریم.
قانون توزیع عادلانه آب بازنگری شود
وی گفت: قانون توزیع عادلانه آب به عنوان مهمترین و بالاترین قانونی که جزو وظایف اصلی وزارت نیرو و متولی آب در کشور است، زمانی نوشته شد که کشور در دوره ترسالی بود، آمارهای بلند مدت هواشناسی نشان می دهد تا دهه ۴۰ و ۵۰ و اواخر دهه ۶۰ کشور در ترسالی قرار داشت، بارندگی ها به نسبت مناسب بود، در خیلی از نقاط کشور میانگین بارندگی حتی بیشتر از نرمال بود و وضعیت بارش برف مناسب بود بعد از آن هم در دوره خشکسالی قرار گرفتیم، از سوی دیگر تاثیر تغییر اقلیم نیز مزید بر علت شد، بر این اساس خشکسالی طولانی تر شد، میزان تبخیر افزایش یافت و نظام بارش در کشور تغییر کرد.
فتحی اظهار داشت: برخی کشورها مانند ژاپن، آلمان، فرانسه و انگلیس با استفاده از یک مدل تحقیقاتی وضعیت تغییرات اقلیمی مناطق مختلف را پیش بینی کردند که ما هم با استفاده از همان مدل و با کمک برخی دانشگاه های داخلی این مطالعه را انجام دادیم و بر اساس آن وضعیت تغییرات اقلیم را در کشور پیش بینی کردیم.
افزایش ۲۰ درصدی بارش همراه با تغییر رژیم بارندگی
وی گفت: خروجی نشان می دهد به رغم اینکه احتمال دارد بارش ها تا حدود ۲۰ درصد افزایش یابد اما رژیم بارش ها تغییر خواهد کرد یعنی اینکه باران به برف و یا برعکس تبدیل خواهد شد، یا باران های سیل آسا با مدت کوتاه رخ خواهد داد که تاثیر زیادی بر روی موارد مختلف به ویژه در بخش کشاورزی به جای خواهد گذاشت، بنابراین اگر به موقع تدبیری اندیشیده نشود و قوانین موجود در رابطه با موضوع مدیریت منابع آب و حفاظت محیط زیست به روز نشوند، از نظر وضعیت خشکسالی، دسترسی به منابع آب و خالی شدن دشت های کشور، بیشتر شدن فرونشست زمین حتما شرایط بدتری نسبت به امروز خواهیم داشت، اگر با همین فرمان پیش برویم و با قوانین موجود کارها را مدیریت کنیم طی دهه های آینده وضعیت بتد خواهد شد.
قوانین بازنگری شود
این کارشناس منابع آب و محیط زیست تاکید کرد: وضعیت بهتر نخواهد شد مگر اینکه قانون توزیع عادلانه آب که آن زمان با نگاه بهره برداری بهتر و بیشتر از منابع آب نوشته شده بود را تغییر دهیم و متناسب با چالش هایی که امروز با آن مواجه هستیم قانون دوباره نوشته شود، بیاییم با اولویت رسیدگی به وضعیت آبهای زیر زمینی کشور قانون بنویسیم، برای توقف فرونشست، توقف بیلان منفی آبهای زیر زمینی و اضافه برداشت ها یا برداشت های نادرست قانون بنویسیم، قطعا باید جلوی این روند مصرف از منابع آبی زیر زمینی گرفته شود، این کار امکان پذیر نیست مگر اینکه قوانین موجود مربوطه بازنگری شود.
وی با اشاره به اینکه با قانون فعلی توان رسیدگی به خصوص ساماندهی مصرف آب در بخش کشاورزی وجود ندارد گفت: حتی ۲ دستگاه جهاد کشاورزی و نیرو در این زمینه اتفاق نظر ندارند، به عنوان مثال در ماده ۳۸ قانون برنامه ششم پیشرفت آمده که تا پایان برنامه دولت ( وزارت جهاد کشاورزی) باید بتواند ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار هکتار از اراضی شیب‌دار کشور را به باغ تبدیل کند، مساله این است از زمانی که کارشناسان در بدنه دولت در وزارت جهاد کشاورزی اقدام به نگارش این ماده کردند تا زمانی که در هیات دولت و مجلس تصویب شد هیچ کسی نگفت که این میزان هکتار اراضی شیب دار یعنی قطع درختان جنگلی، از بین رفتن مرتع و تخریب محیط زیست؛ حتی کسی نپرسید که آب مورد نیاز این باغ ها برای آبیاری قرار است از کجا تامین شود ؟ این آب کجاست ؟ آیا این مقدار آب وجود دارد؟ البته در قانون به اراضی دیم اشاره شده اما به هر حال به آب نیاز دارند؛ در حالیکه آبی وجود ندارد تا ۴۰۰ هزار هکتار باغ را توسعه دهیم.
فتحی اظهار داشت: بر این اساس آب مجازی یکی از آن مقوله ها است که باید در وضع قوانین و مقررات جدید دیده شود، بازار آب و اقتصاد آب جایگاه خودش را پیدا کند، قطعا با رعایت تمام اصول و موازین کارشناسی و با حفظ محیط زیست، همه اینها می تواند فصل های قوانین جدیدی باشد که به شدت به آن نیاز داریم از قانون ۴۰ سال پیش توزیع عادلانه آب خلاصی پیدا کنیم و قوانینی مطابق با چالش های موجود در کشور در بخش آب و کشاورزی بنویسیم.