به گزارش افق امروز به هر شهر و روستای کرمان قدم بگذاری جلوه ها و رنگ و نگار صنایع دستی اهالی این خطه هنرخیز را می توان دید که زینت‌بخش خانه و محل کار افراد است.
آنچه صنایع دستی استان کرمان را برجسته و متمایز کرده، هنر دست مردان و زنان این دیار است که هزاران سال اصالت، فرهنگ و نبوغ ذاتی در آن نهفته و آن را به گنجینه تمام نشدنی تبدیل کرده است.
کرمان در طول تاریخ به عنوان دارالامان شناخته می شده و سبب حضور اقوام متنوع و گوناگون بوده لذا انواع صنایع دستی و موسیقی نواحی یا دیگر مظاهر زندگی اقوام با تنوع بالا در این خطه، کرمان را با دیگر نقاط از بسیاری وجوه متمایز کرده است.
صنایع دستی کرمان ارثیه چند هزار ساله تاریخی
امروز مردم دیار کریمان وارث هزاران سال هنر صنایع دستی هستند و ریشه و قدمت ساخته های دست ساکنان کرمان پهناور به بیش از چهار هزار سال قبل می رسد که نمونه های آن را در کوره های ذوب مس تل ابلیس بردسیر مربوط به حدود چهار هزار و ۹۰۰ قبل از میلاد یا ظروف و پیکرک های منطقه تمدنی جیرفت مربوط به ۲ هزار و ۳۰۰ سال قبل از میلاد می توان مشاهده کرد و حتی باستان شناسان در تپه یحیی اُرزوییه کارگاه های تولید ظروف سنگی مربوط به چهار هزار و ۵۰۰ سال قبل از میلاد کشف کردند که به نقاط دیگر دنیا هم صادر می شده است.
مردم دیار کریمان وارث هزاران سال هنر صنایع دستی هستند و ریشه و قدمت ساخته های دست ساکنان کرمان پهناور به بیش از چهار هزار سال قبل می رسد که نمونه های آن را در کوره های ذوب مس تل ابلیس بردسیر مربوط به حدود چهار هزار و ۹۰۰ قبل از میلاد یا ظروف و پیکرک های منطقه تمدنی جیرفت مربوط به ۲ هزار و ۳۰۰ سال قبل از میلاد می توان مشاهده کرد و حتی باستان شناسان در تپه یحیی اُرزوییه کارگاه های تولید ظروف سنگی مربوط به چهار هزار و ۵۰۰ سال قبل از میلاد کشف کردند که به نقاط دیگر دنیا هم صادر می شده است
انتخاب سیرجان به عنوان شهر جهانی گلیم و شهرهای شهربابک در رشته فیروزه، راور در رشته قالی، قلعه گنج در حصیربافی، راین برای چاقو سازی و کرمان به عنوان شهر ملی صنایع دستی نشان از ثروت غنی استان کرمان در حوزه صنایع دستی دارد.
کمتر کسی را می توان پیدا کرد که با قالی و پته کرمان ۲ محصول پر آوازه صنایع دستی استان کرمان آشنا نباشد، اما در کرمان حدود ۱۰۰ محصول صنعت دست تولید می شود و ارزش بالایی دارند که کمتر شناخته شده اند.
ایام تعطیلات نوروزی فرصت بسیار مناسبی برای گردشگران و مسافران محسوب می‌شود تا مهمانان دیار کریمان ضمن بازدید و بهره بردن از جاذبه های تاریخی و طبیعی این استان انواع صنایع دستی را با خود به سوغات ببرند و مسئولان میراث فرهنگی کرمان نیز برای آشنایی و تهیه نیاز مسافران در ۴۰۰ نقطه استان به ویژه اماکن مهم گردشگری نمایشگاه صنایع دستی نوروزی تدارک دیده اند.
در این مجال سعی کردیم با توجه به تنوع و ارزش فراوان صنایع دستی استان کرمان، تنها تعدادی از این محصولات را به صورت مختصر برای مخاطبان معرفی کنیم؛ هرچند بضاعت موجود در استان از این نظر، بسیار بیشتر و پرمحتواتر است.
نقش و نگار بی‌همتای قالی کرمان
قالی کرمان آنقدر مشهور و مرغوب است که مثال آن برای هر چیزی که در گذر زمان ارزشش بیشتر می شود به کار می رود و شهرتی عالمگیر دارد که از روزگار دیرین زینت بخش خانه های مردم عادی تا قصرهای پادشاهان خارجی بوده است.
شهرت قالی کرمان به دلیل طرح و نقوش خاص افشان، ترنج، فرنگ، خوشه، قاب قرآنی، درختی، شاه عباسی، برگ فرنگی، ستونی، خشتی، سرام و شکارگاه و همچنین به کار بردن نخ پنبه ای و پشم بسیار مرغوبی است که از نقاط محلی و خارج از استان برای آن تهیه می شود.
قالی بافی عمدتا در شهرهای شمالی استان به ویژه کرمان، راور، رفسنجان، زرند و شهربابک به صورت کارگاهی یا انفرادی انجام می شود، البته قالی گلسرخ اسفندقه جیرفت هم به دلیل طرح خاص طرفداران زیادی دارد.
پته شاهکار صنایع دست زنان کرمانی
پته یکی از معروف ترین صنایع دستی کرمان به شمار می رود که نوعی سوزن‌دوزی است و اغلب توسط زنان و دختران هنرمند کرمانی تهیه می شود.
در این هنر صنایع دستی نخ های کرکی ابریشمی، الوان یا پشمی بر روی پارچه هایی که عریض نام دارد به رنگ های سبز، قرمز، سفید، زرد، سرمه ای، نارنجی، مشکی، عنابی و قهوه ای دوخته می شوند، البته رایج ترین رنگ عریض مورد استفاده در پته سفید و قرمز است.
طرح ها و نقش های به کار رفته در پته برگرفته از طبیعت و ذهن بافندگان آن است و محبوب ترین طرح در پته دوزی، طرح درخت زندگی یا طرح پته ای است که به آن پته جقه ای، پته میری، پته بادامی و پته ترمه ای هم می گویند.
طرح ها و نقش های به کار رفته در پته برگرفته از طبیعت و ذهن بافندگان آن است و محبوب ترین طرح در پته دوزی، طرح درخت زندگی یا طرح پته ای است که به آن پته جقه ای، پته میری، پته بادامی و پته ترمه ای هم می گویند
امروزه پته را در هر خانه کرمانی می توان دید و جزو اولویت‌های جهیزیه نوعرسان قرار دارد و با کاربردهایی مانند روتختی، رومیزی، پرده، بالش، جانماز، زیر لیوانی، سجاده، کوسن و لباس از این صنایع دستی ارزشمند کرمان استفاده می شود.
شال بافی گمشده در تاریخ
صنعت شال بافی جزو قدیمی ترین صنایع‌دستی استان کرمان به شمار می رود و در گذشته یکی از مهمترین کالاهای صادراتی منطقه بوده که به اقصی نقاط دنیا صادر می شده و رد پای آن در دربار خلفای عباسی هم مشاهده شده است.
شال کرمان دارای خاصیت گرما زایی در زمستان و خنک بودن در تابستان را دارد و به همین دلیل مشتریان زیادی در داخل و خارج کشور داشته که زینت بخش لباس دولتمردان ایرانی و سوغاتی ارزشمند و کالایی گرانبها بوده است.
شال معمولا سه متر طول و یک چهارم عرض دارد و بر اساس نقش و رنگ های مختلف می توان آن را در یکی از دسته های لاکی، لاجوردی، بوته ای، شاخ گوزنی، احرامی، ترمه و زنگاری قرار داد.
البته شال و شالبافی در دوران معاصر به دلایلی کمرنگ شد و حتی به سمت منسوخ شدن می رفت، اما در چند سال اخیر با تلاش مسئولان و ایجاد کارگاه‌های بافت شال توسط بخش خصوصی تولید این محصول به چرخه صنایع دستی استان برگشته است.
گلیم جهانی کرمان
گلیم نوعی زیرانداز است که اغلب توسط روستاییان و عشایر در استان کرمان از دیرباز بافته می‌شده و مورد استفاده بوده است؛ هر چند هر منطقه با توجه به اقلیم و جغرافیای متفاوت گلیم های متنوعی تولید می کنند.
مشهورترین گلیم استان کرمان گلیم شیریکی پیچ است که در سال ۹۶ به ثبت جهانی رسیده و شهر سیرجان( روستای دارستان) به عنوان خاستگاه این گلیم جهانی شناخته می شود.
گلیم شیریکی پیچ با سابقه‌ای چند صد ساله در سنت‌های بافندگی عشایر کرمان به خصوص افشارها و بچاقچی ها ریشه داشته که خاستگاه اصلی آن روستای دارستان در ۲۵ کیلومتری مرکز شهرستان سیرجان است.
این گلیم به‌ندرت از روی نقشه بافته می‌شود و تقریباً می‌توان گفت که اغلب این دست‌بافته ها طبق عادات سنتی ذهنی بافی می‌شوند و منحصربه فرد هستند به گونه‌ای که شاید نتوان ۲ محصول کاملاً مشابه در میان آنها یافت.
بافت این گلیم مانند قالی است و در آن از نخ پشمی استفاده می‌شود که نقشه‌های گل و گلدانی، ترنج، سه‌کله، کوه پنج، بندی لوزی، خشتی یا قالبی اصیل‌ترین نقشه‌های بافت گلیم شیریکی پیچ به شمار می‌رود.
گلیم چهل ماشوله روستای بیدکردوئیه شهرستان بافت نیز از مشهورترین گلیم های استان کرمان است که در فهرست آثار ملی کشور قرار دارد.
صنایع فلزی و مسی پرآوازه و زیبا
استان کرمان به دلیل ذخایر معدنی همچون مس، ساخت صنایع دستی فلزی در آن سابقه بسیاری دارد و نشانه های آن در کوره های باستانی منطقه تل ابلیس بردسیر مشاهده شده است.
در بازارهای کرمان و شهرهای دیگر استان که قدم بزنید، مغازه های فروش انواع ظروف مسی را می بینید که اغلب در روزگاری نه چندان دور کارگاه تولید این مصنوعات بودند و در زمان حاضر ظروف آماده شده را به فروش می رسانند.
بازار مسگرهای کرمان یکی از مشهورترین قسمت های بازار کرمان است و صنایع دستی مسی کرمان از جمله سینی، تابلو، قابلمه، ظروف غذا خوری و اشیای تزئیناتی در آن مشتریان فراوانی دارد.
کرمان مهد سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی
کرمان جزو سه استان برتر کشور در زمینه معادن سنگ‌های قیمتی محسوب می‌شود و حدود ۴۰ نوع سنگ قیمتی در این استان وجود دارد.
تنوع سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی در استان کرمان زیاد است و اواروویت، گراسولا، پیروپ، و دیمانتوئید، در کوهی، ترمالین، یشم، جاسپر آندروزیت، اپیدوت، آمینیست، فیروزه و غیره از مهمترین انواع این نوع از سنگ ها در کرمان محسوب می شود.
سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی پس از استخراج توسط متخصصان در کارگاه ها تراش می‌خورند و با ارزش افزوده زیاد به خارج از استان صادر می شوند که در سال‌های اخیر کارگاه های متعددی در این زمینه فعالیت می کنند.
فیروزه شهربابک، جواهر کویر
سنگ فیروزه از زیباترین و قیمتی ترین سنگ های کرمان است که مشتریان و کاربرد فروانی دارد و مهمترین معدن سنگ فیروزه در شهربابک قرار دارد که با فیروزه نیشابور رقابت می کند.
فیروزه شهربابک در دهه های گذشته به صورت خام از استان خارج می شد اما در سال‌های اخیر با راه اندازی کارگاه های فرآوری به صورت نگین به بازار عرضه می شود.
چاقو سازی اصالتی در امتداد تاریخ
شهر راین در ۱۰۰ کیلومتری شهر کرمان از توابع شهرستان کرمان مرکز اصلی چاقوسازی و ساخت مصنوعات فلزی در استان است که صنایع فلزی مانند چاقو، قیچی، انبر، داس، شمشیر و غیره و با کیفیت بالا در این شهر تولید می شود و راین در سال ۱۴۰۰ به عنوان شهر ملی چاقو معرفی شده است.
چاقوی راین در کیفیت با چاقوی زنجان مقایسه می شود و ساخت آن هنوز هم اغلب به شیوه سنتی انجام می‌گیرد. چاقوی ساخت هنرمندان این شهر، به جز بخش کاربردی آن، زیبایی فراوان و ارزش هنری زیادی دارد.
حصیر بافی خلاقیت روستاییان کرمان
اقلیم متفاوت استان کرمان به ویژه در مناطق جنوبی و شرقی که محل کاشت درختان نخل است، ظرفیت مناسبی برای تولید صنایع دستی مانند حصیربافی پدید آورده است و در مناطق جنوبی از برگ درخت خرما، برگ برخی از نخل‌های وحشی و ساقه نی های باتلاقی ویژه مناطق گرمسیری برای تهیه الیاف حصیربافی استفاده می‌کنند.
حصیربافی از صنایع دستی مهم استان کرمان محسوب می شود که در روستاهای جنوب کرمان و مناطقی مانند قلعه گنج(شهر ملی حصیر بافی)، رودبارجنوب، فاریاب، منوجان و غیره بیشتر رواج دارد و تعداد زیادی از افراد در این حرفه مشغول هستند.
مجصولات حصیری انواع مختلف شامل سبد، سیچک، جاقندان، جاگلدانی، جانماز و زیرانداز توسط هنرمندان حصیرباف کرمانی تولید که علاوه بر مصرف داخلی به نقاط دیگر کشور نیز صادر می شود.
سیس‌بافی هنر شرقی کرمان
در هنر دستی سیس بافی الیاف به صورت تار و پود در هم بافته می شوند تا محصول کاربردی به نام چیلوک تولید شود که مورد استفاده آن برای نگهداری خوشه های درخت نخل خرما ریسمان بافی و ساخت تزئینات است.
سیس بافی توسط هنرمندان صنایع دستی شهرستان های شرق کرمان شامل بم، فهرج، نرماشیر و ریگان تولید می شود.
سفالگری صنایع دستی از دل تاریخ
هنر سفالگری در استان کرمان قدمت چند هزار ساله دارد و ظروف و اشیای به دست آمده از کاوش های باستان شناسی در محوطه های تاریخی ثابت می کند سفالگری جزو میراث تمدنی و فرهنگی کرمان بوده و حتی در بازار شهر کرمان کاروانسرای کوزه‌گران روزگاری رونق زیادی داشته است.
هر چند پس از عصر قاجار و ظهور تکنولوژی، واردات کالاهای خارجی، کم شدن تمایل مردم به صنعت سفالگری رقابت زیاد در این عرصه کم‌کم باعث رکود این صنعت شد، اما در سال‌های اخیر با توجهی که به آموزش در این حوزه صورت گرفته جوانان زیادی در کنار پیشکسوتان هنر سفالگری در کرمان وارد عرصه شده اند.
گلدان، کوزه، بشقاب، فنجان، ظروف تزئینی و غیره وسایل و ظروفی هستند که با سفال ساخته می شوند.
کاشی زمرد فرهنگ کرمان
هنر اصیل کاشی زمرد با اسلام پیوندی دیرینه دارد چراکه بخش اعظم معماری اسلامی، گنبدها، مناره ها، طاق‌ها و رواق‌های مساجد با استفاده از کاشی‌هایی با لعاب آبی رنگ و فیروزه ای مزین شده و در تمام دنیا ایران را با کاشی‌ها و سفال‌های لاجوردی آن می‌شناسند.
هنر اصیل کاشی زمرد با اسلام پیوندی دیرینه دارد چراکه بخش اعظم معماری اسلامی، گنبدها، مناره ها، طاق‌ها و رواق‌های مساجد با استفاده از کاشی‌هایی با لعاب آبی رنگ و فیروزه ای مزین شده و در تمام دنیا ایران را با کاشی‌ها و سفال‌های لاجوردی آن می‌شناسند
بسیاری از بناهای تاریخی کرمان مزین به کاشیکاری های چشم نواز و با ارزشی هستند که اوج آنها را می توان در بناهای مربوط به دوران صفویه مانند کاروانسرا و حمام گنجعلیخان و مسجد ملک کرمان دید.
امروزه هم هنرمندان صنایع دستی کرمان با استفاده از ابزار جدید و شیوه ها و طرح های خلاقانه هنر کاشیکاری را ادامه داده اند و آثار متنوعی خلق می کنند.
مشبک کاری هنر اصیل کرمان
هنر مشبک کاری بسیار کهن است و متخصصان آن را به دوران انسان‌های نخستین نسبت می‌دهند. در آن زمان، انسان‌های نخستین، پنجره‌هایی را روی دیواره‌های سنگی ایجاد می‌کردند تا نور به داخل محل زندگیِ آنان بتابد.
مشبک کاری در دوران صفویان به اوج خود رسیده و هنرمندان صنایع دستی کرمان از روش‌های خاصی برای ساخت آثار مشبک‌کاری‌شده بهره گرفته و آثار مشبک معمولا روی چوب انجام می‌شود که کاربرد شیشه های رنگی جلوه بسیار زیبا و چشم نوازی به آن می دهد.