لنج‌سازی در خلیج فارس؛ میراث جهانی ایرانیان در پهنه آب‌های تاریخی

یونسکو میراث فرهنگی ناملموس را به‌عنوان بخشی از فرهنگ زنده مردم تعریف کرده که موسیقی، رقص، زبان‌های بومی، آیین‌ها و دانش سنتی درباره طبیعت را شامل می‌شود.

این میراث نقش مهمی در حفظ انسجام اجتماعی، هویت‌سازی و تقویت خلاقیت دارد، اما در عصر جهانی‌شدن با تهدیداتی مواجه است که می‌تواند به فراموشی یا تغییر آن منجر شود. بنابراین، حفاظت و انتقال آن از طریق آموزش، آگاهی‌بخشی و مشارکت جوامع ضروری است. حفظ میراث فرهنگی ناملموس به تنوع فرهنگی، توسعه پایدار و تقویت روابط بین فرهنگ‌ها کمک می‌کند.

خلیج فارس نه‌تنها یک پهنه آبی استراتژیک، بلکه گهواره‌ای برای تمدن‌های دریایی ایران محسوب می‌شود. در این میان، لنج‌سازی یکی از مهم‌ترین مهارت‌های سنتی مردمان این منطقه است که نسل‌به‌نسل حفظ و منتقل شده است. لنج‌های چوبی که با دست‌های توانمند استادکاران ایرانی ساخته می‌شوند، قرن‌هاست که در آب‌های خلیج فارس به حرکت درآمده و به‌عنوان نمادی از هویت فرهنگی و میراث جهانی ایرانیان شناخته می‌شوند. با این حال، این هنر اصیل امروزه با چالش‌هایی مانند جایگزینی شناورهای فایبرگلاس، هزینه‌های بالای ساخت، کاهش تقاضا و فراموشی مهارت‌های سنتی مواجه است. مهارت‌های مرتبط با ساخت و دریانوردی لنج‌ها در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱) به عنوان میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست یونسکو به ثبت رسید.

لنج‌ چیست؟

لنج‌ها قایق‌های چوبی بادبانی یا موتوری هستند که از گذشته‌های دور برای حمل‌ونقل کالا، ماهیگیری و حتی سفرهای طولانی دریایی در خلیج فارس استفاده می‌شدند. ایرانیان به ویژه در شهرهایی مانند بندرعباس، قشم، بوشهر و هرمزگان از چوب ساج، چوب کنار و مواد محلی برای ساخت لنج‌های بادوام بهره می‌بردند.

فرآیند ساخت لنج‌ها کاملاً سنتی و به‌صورت دستی انجام می‌شود. استادکاران این صنعت، با تجربه‌ای که از نسل‌های گذشته به ارث برده‌اند، بدون نقشه‌های مهندسی و تنها بر اساس دانش بومی، لنج‌هایی مقاوم می‌سازند که در برابر امواج سهمگین خلیج فارس دوام می‌آورند.

مهارت‌های مرتبط با ساخت، تعمیر و دریانوردی لنج‌ها در میان دریانوردان و استادکاران نسل به نسل منتقل شده است و ادبیات شفاهی، آوازها و اصطلاحات خاص دریانوردی بخشی جدایی‌ناپذیر از این میراث فرهنگی است. فرهنگ دریانوردی ایران شامل اصطلاحات ویژه، شعرها، آوازهای دریانوردی و داستان‌هایی است که بخشی از ادبیات شفاهی و موسیقی سنتی مردمان جنوب ایران را تشکیل می‌دهد.

لنج‌سازی بخشی از هویت و فرهنگ دریایی ایران است که قرن‌ها توسط جوامع ساحلی خلیج فارس حفظ شده است. این صنعت نه‌تنها نشان‌دهنده دانش سنتی و مهارت‌های بومی ایرانیان است، بلکه به‌عنوان نمادی از ارتباط دیرینه ایرانیان با دریا و تجارت دریایی شناخته می‌شود.

ساخت لنج‌های چوبی کاملاً بر پایه دانش سنتی استوار است و استادکاران بدون استفاده از نقشه‌های مدرن و صرفاً با تکیه بر تجربه و دانش بومی، لنج‌هایی مقاوم می‌سازند که با شرایط دریایی منطقه سازگار هستند.

لنج‌ها از گذشته تا امروز در تجارت دریایی، حمل‌ونقل کالا، صیادی و سفرهای دریایی نقش مهمی ایفا کرده‌اند و مشاغلی مانند لنج‌سازی، ماهیگیری و تجارت وابسته به دریا برای مردم منطقه اهمیت زیادی دارد. البته اکنون لنج‌های سنتی علاوه بر نقش تجاری و معیشتی، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگران دارند. امروزه برخی از لنج‌های قدیمی در شهرهای ساحلی به موزه‌های زنده تبدیل شده‌اند و این می‌تواند به توسعه پایدار صنعت گردشگری دریایی در ایران کمک کند.

تاریخ لنج‌سازی در خلیج فارس؛ سند دیرینگی مالکیت ایران بر این دریا

لنج‌سازی در خلیج فارس ریشه‌ای چندصدساله دارد و از دیرباز، مردم سواحل جنوبی ایران برای تجارت، صیادی و سفرهای دریایی از شناورهای چوبی دست‌ساز استفاده می‌کردند. این هنر که ترکیبی از دانش بومی، تجربه عملی و میراث فرهنگی است به یکی از نمادهای مهم تمدن دریایی ایران تبدیل شده است.

بر اساس اسناد تاریخی، ایرانیان از هزاران سال پیش به دریانوردی و ساخت شناورهای دریایی مشغول بوده‌اند. داریوش بزرگ در کتیبه‌های خود از ایجاد راه‌های آبی و ساخت ناوگان دریایی سخن گفته است که نشان می‌دهد ایرانیان از دوره هخامنشیان در دریانوردی مهارت داشته‌اند و اسناد مربوط به کشتی‌های ایرانی نشان‌دهنده قدمت صنعت کشتی‌سازی در ایران است.

در دوران پیشااسلامی، به‌ویژه در دوره ساسانیان و پس از آن در دوران خلافت اسلامی، ارتباطات تجاری ایران با هند، چین و کشورهای عربی گسترش یافت. لنج‌های ایرانی در این دوره برای تجارت ادویه، پارچه، چوب و دیگر کالاها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در متون تاریخی مانند نوشته‌های ابن‌بطوطه و مقدسی، به مهارت ایرانیان در لنج‌سازی و دریانوردی اشاره شده است. در دوران صفویه، به دلیل توجه شاهان این دوره به گسترش تجارت دریایی، لنج‌سازی در بندرعباس، قشم، بوشهر و چابهار به اوج خود رسید. در این زمان، ایرانیان شناورهای چوبی بادبانی بزرگی می‌ساختند که توانایی حمل بارهای سنگین را داشتند.

در دوران قاجار و اوایل پهلوی، همچنان لنج‌های بادبانی سنتی رایج بودند، اما به‌تدریج با ورود موتورهای دیزلی، برخی لنج‌ها موتوری شدند و سفرهای دریایی سریع‌تر و کم‌هزینه‌تر شد. با این حال، هنوز لنج‌های چوبی سنتی در جزایر و بنادر جنوبی ساخته و مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

در دهه‌های اخیر، با ورود قایق‌های فایبرگلاس و کشتی‌های صنعتی، ساخت لنج‌های چوبی سنتی کاهش یافته است. امروزه تنها تعداد محدودی از استادکاران در مناطقی مانند بندر کنگ، بندر لنگه، قشم و بوشهر به این حرفه مشغول‌اند. به دلیل هزینه بالای ساخت و کاهش تقاضا، این میراث فرهنگی در معرض خطر نابودی قرار گرفته است.

تاریخ خلیج فارس سوار بر لنج‌های جنوبی

ایرانیان از دوران باستان نقش مهمی در دریانوردی، تجارت و ساخت شناورهای چوبی داشته‌اند. کتیبه‌های هخامنشی، متون تاریخی و گزارش‌های مورخان یونانی و عرب به حضور ایرانیان در خلیج فارس و برتری دریایی آن‌ها اشاره دارند. وجود سنت لنج‌سازی که از قرن‌ها پیش در این منطقه رواج داشته، نشان‌دهنده حضور مستمر و تمدنی ایرانی در سواحل خلیج فارس است.

واژه «لنج» که به نوعی قایق چوبی بزرگ اشاره می‌کند، ریشه در زبان فارسی دارد و نشان‌دهنده فرهنگ دریایی ایرانیان است. این واژه به همراه سایر اصطلاحات سنتی دریانوردی ایرانی، یکی از نشانه‌های حضور فرهنگی و زبانی ایران در خلیج فارس محسوب می‌شود.

در اسناد قدیمی مرتبط با دریانوردی و ساخت لنج‌ها، از نام «خلیج فارس» (Persian Gulf) به‌عنوان پهنه آبی اصلی مورد استفاده ایرانیان یاد شده است. مورخان و جغرافیدانان مشهور مانند استرابون، بطلمیوس، ابن‌خلدون و مسعودی در آثار خود، به تجارت دریایی ایرانیان و استفاده از لنج‌های چوبی در خلیج فارس اشاره کرده‌اند.

لنج‌سازی در خلیج فارس، یکی از مدارک زنده‌ نشان‌دهنده قدمت، نفوذ فرهنگی و حضور تاریخی ایرانیان در این منطقه است. از آنجا که این صنعت دریایی به‌طور مستمر از گذشته‌های دور در سواحل جنوبی ایران وجود داشته و مستندات تاریخی و جهانی آن نیز ثبت شده است، می‌توان آن را به عنوان یکی از اسناد مهم برای تأکید بر نام «خلیج فارس» استفاده کرد.

میراثی ناملموس در معرض فراموشی

با پیشرفت فناوری و ورود قایق‌های فایبرگلاس، استفاده از لنج‌های چوبی کاهش یافته و بسیاری از کارگاه‌های سنتی لنج‌سازی تعطیل شده‌اند. علاوه بر این، هزینه بالای ساخت و نگهداری لنج‌های چوبی باعث کاهش میل به تداوم این صنعت شده است. به همین دلیل، یونسکو این میراث ارزشمند را در فهرست «نیازمند حفاظت فوری» قرار داده است.

لنج‌سازی نه‌تنها میراثی تاریخی و فرهنگی است، بلکه بخشی از زندگی و اقتصاد مردم سواحل جنوبی ایران محسوب می‌شود. حفظ و احیای این هنر سنتی از طریق حمایت از استادکاران، آموزش به نسل جدید و ثبت و مستندسازی این مهارت‌ها، اقدامی ضروری برای جلوگیری از نابودی آن خواهد بود.

برای جلوگیری از نابودی این هنر ارزشمند، پیشنهادهایی از جمله برگزاری جشنواره‌های لنج‌سازی، ثبت و مستندسازی مهارت‌های استادکاران، آموزش نسل جدید و حمایت مالی از کارگاه‌های سنتی مطرح شده است. همچنین، برخی شهرهای ساحلی در تلاش‌اند تا لنج‌سازی را به‌عنوان جاذبه‌ای گردشگری معرفی کنند و به این طریق از این صنعت حمایت کنند.

لنج‌سازی نه‌تنها بخشی از تاریخ و فرهنگ ایران است، بلکه نشان‌دهنده ارتباط دیرینه ایرانیان با دریا و تجارت دریایی است. حفاظت از این میراث ناملموس نیازمند همکاری دولت، مردم و نهادهای فرهنگی است تا این هنر ارزشمند برای نسل‌های آینده باقی بماند.