به گزارش افق امروز; براساس گزارش سالانه هفتاد و دوم مرور آماری انرژی جهان در سال ۲۰۲۳ که از سوی موسسه انرژی منتشر شده است، ایران در سال ۲۰۲۲ با تولید ۲۵۹ میلیارد مترمکعب گاز، رتبه سوم جهانی را به خود اختصاص داده است. روسیه با تولید ۶۱۸ میلیارد مترمکعب و آمریکا با تولید ۹۸۷ میلیارد مترمکعب در رتبه‌های اول و دوم قرار دارند.
اگرچه این دستاورد در شرایط تحریمی قابل توجه است، اما سیاست‌گذاری‌های نادرست، بی‌توجهی و در برخی موارد سوءمدیریت موجب شده تا ایران با وجود داشتن بزرگ‌ترین ذخایر گاز قابل استحصال در جهان، وارد مرحله ناترازی شود.
روسیه، پیش از و پس از جنگ اوکراین
پیش از آغاز جنگ اوکراین، روسیه نه تنها توانسته بود نیاز داخلی خود به گاز را برآورده کند، بلکه کل اروپا را نیز به گاز خود وابسته کرده بود. حال سوال این است که چرا ایران با این میزان تولید گاز نتوانسته است نقش برجسته‌ای در بازار گاز منطقه‌ای و حتی جهانی ایفا کند؟
یکی از مسائلی که در طول سال‌ها به آن توجه کمتری شده، تنوع‌بخشی به سبد انرژی داخلی است. از سال‌های ابتدایی انقلاب اسلامی، زیرساخت‌های برق و گاز به طور همزمان توسعه یافته‌اند، به گونه‌ای که برای تولید برق از گاز با نرخ یارانه‌ای استفاده می‌شود و دولت نیز برای مصرف گاز یارانه می‌پردازد. به عبارتی، دولت در بخش برق و گاز سه مرتبه یارانه پرداخت می‌کند که این موضوع به همراه یارانه‌های دیگر مانند آب، بار مالی زیادی را به همراه دارد.
وابستگی ۷۰ درصدی مصرف‌کنندگان به گاز طبیعی و همچنین افت فشار میدان پارس جنوبی، چالش‌های جدی را برای تأمین انرژی کشور به وجود آورده است. با توجه به ذخایر بزرگ گاز طبیعی ایران، توجه به افزایش تولید، مدیریت مصرف و تنوع‌بخشی به سبد انرژی در ۱۱ سال گذشته به اندازه کافی مورد توجه قرار نگرفته است. اگر این منابع به طور مؤثر مدیریت می‌شد، ایران می‌توانست به یک هاب انرژی منطقه‌ای تبدیل شود.
افزایش تولید گاز باید شامل ذخایر گازی دیگر کشور از جمله پارس شمالی و میادین غیرمشترک باشد. همچنین، نگه‌داشت تولید از اهمیت بالایی برخوردار است. بهینه‌سازی و مدیریت مصرف انرژی با توجه به رشد مصرف، وجود ظرفیت بالا، نیاز به سرمایه‌گذاری کمتر و پایداری آثار پروژه‌های بهینه‌سازی، باید در اولویت قرار گیرد.
راهکارهای بلندمدت برای بهینه‌سازی
متأسفانه، دولت‌های مختلف به ضرورت بهینه‌سازی توجه نکرده و وضعیت به مرور وخیم‌تر شده است. سیاست‌های گذشته در تولید و مدیریت مصرف انرژی به ناترازی‌های گسترده فعلی منجر شده است.
اقداماتی که در دولت فعلی برای مدیریت مصرف گاز انجام شده، از جمله صدور قبض‌های پلکانی، بیشتر به عنوان راهکارهای کوتاه‌مدت هستند. جواد اوجی، وزیر نفت، معتقد است که قیمت گاز برای مشترکان پرمصرف باید بدون یارانه باشد و افزایش تدریجی قیمت گاز می‌تواند ابزاری برای مدیریت مصرف و بهینه‌سازی باشد.
برای حل ریشه‌ای مشکل ناترازی، نیاز به راهکارهای بلندمدت است. وزارت نفت و نیرو به عنوان نهادهای متولی تولید نفت، گاز و برق، معمولاً افزایش مصرف را بدون توجه به سیاست‌های مدیریت مصرف پیگیری کرده‌اند، و بهینه‌سازی مصرف انرژی هرگز به عنوان اولویت اصلی کشور در نظر گرفته نشده است.
همکاری بین‌دستگاهی
برای مقابله با وضعیت کنونی، لازم است تمامی دستگاه‌های دولتی برای حل مشکل ناترازی گاز بسیج شوند و تمرکز را به مدیریت مصرف و بهینه‌سازی اختصاص دهند. بهینه‌سازی مصرف انرژی نیازمند همکاری وزارتخانه‌های مختلف از جمله وزارت راه و شهرسازی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، نفت، نیرو و جهاد کشاورزی است. ایجاد یک نهاد اجرایی واحد برای تجمیع و یکپارچه‌سازی ساختارهای فعلی از اهمیت بالایی برخوردار است.
اولین قدم برای حل مشکل ناترازی، تغییر رویکرد نسبت به وضعیت فعلی است. در بخش صنعت، باید از توسعه صنایع انرژی‌بر به توسعه واحدهای تکمیلی با ایجاد ارزش افزوده بیشتر تغییر جهت داد. در بخش نیروگاهی، تبدیل نیروگاه‌های گازی به سیکل ترکیبی، اصلاح شبکه توزیع و انتقال، و افزایش راندمان نیروگاهی ضروری است.
برای ساختمان‌های جدید، صدور پایان‌کار باید به تأییدیه نهادهای بهینه‌سازی مصرف انرژی مشروط باشد. همچنین، در بهینه‌سازی مصرف انرژی، نوسازی تجهیزات مصرفی و بهبود محیط مصرف انرژی باید در دستور کار قرار گیرد. در حوزه تولید گاز نیز، تمرکز باید بر ایجاد انگیزه و اطمینان‌بخشی به بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بالادستی باشد.
لزوم سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بالادستی گاز
حبیب‌الله ظفریان، مدیرکل دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، به تابناک گفت که یکی از مشکلات حوزه انرژی کشور، کاهش تولید از میدان گازی پارس جنوبی و عدم توسعه سایر میادین گازی است. وی افزود که مشکلات سرمایه‌گذاری و عدم جذابیت اقتصادی در میادین مستقل گازی، از مسائل پیش‌رو هستند.
چه باید کرد؟
برای رفع ناترازی گاز، دولت باید بر افزایش ظرفیت تولید و مدیریت مصرف به طور همزمان تمرکز کند. با توجه به اینکه نسبت ذخیره‌سازی گاز در دنیا به مصرف ۱۱ درصد و در کشورهای دیگر حدود ۲۰ درصد است و ایران تنها ۱/۴ درصد از کل مصرف را ذخیره‌سازی می‌کند، توجه به ذخیره‌سازی نیز باید در اولویت قرار گیرد.
حل مشکل ناترازی فصلی گاز طبیعی، مستلزم ذخیره‌سازی گاز در فصل گرم و برداشت آن در فصل سرد است. همچنین، باید به تدریج یارانه‌ها حذف شده و منابع درآمدی حاصل از فروش گاز غنی به مصرف‌کنندگان نهایی تخصیص یابد. اصلاح تعرفه‌های گاز نیز باید در دستور کار قرار گیرد، به‌ویژه در بخش صنعتی و خانگی، با تمرکز بر بهبود ساختار پلکانی و افزایش قیمت برای مصرف‌کنندگان بالا.