به گزارش افق امروز با رسیدن فصل بهار، استان ایلام در قلب زاگرس، با طبیعتی مسحور کننده و سرشار از زندگی، چشم‌ها را به خود خیره می‌کند.
گستره کوهستان‌ها و دشت‌های این منطقه، با عطر گیاهان خودرو دارویی و جلوه‌گری رنگ‌ها، میزبان مردمی است که برای بهره‌بردن از این برکت‌های طبیعی به دامان کوه‌ها و دشت‌ها پناه می‌برند.
ایلام در فصل بهار، گویی بوم نقاشی بی‌کرانی است که با دست‌سخاوت طبیعت رنگ‌آمیزی شده است، در این میان گیاهان دارویی و خوراکی همچون «کنگر»، «تره کوهی»، «پیچک»، «پونه کوهی»، «آویشن»، «بابونه»، «پاغازه»، «پنیرک»، «ونگی»، «تشنه‌داری»، «هفت تخمه»، «گل گاوزبان»، «خارشتر» و «شیرین بیان» نقش برجسته‌ای دارند.
این گیاهان نه فقط با عطر و طعم خود، بلکه با خواص درمانی‌شان از گذشته تاکنون در زندگی مردمان این خطه جایگاهی مهم داشته‌اند.
«کنگر»، که یکی از مهم‌ترین این گیاهان خودرو به شمار می‌رود، در بیشتر کوه‌ها و دشت‌های ایلام رشد کرده و مورد توجه مردم محلی و حتی گردشگران قرار می‌گیرد.
این گیاه افزون بر مصرف خوراکی و طعم لذت‌بخشش در غذاهایی چون خورشت کنگر، بورانی و… دارای فواید درمانی فراوانی است؛ از تقویت دستگاه گوارش گرفته تا کمک به سلامت قلب و بهبود عملکرد کبد و در کنار کنگر، دیگر گیاهان دارویی، به نوعی نماد طبیعت شفابخش ایلام شده‌اند.
با آغاز فصل برداشت، مردم بسیاری برای جمع‌آوری این گیاهان به طبیعت کوهستانی و دشت‌های استان روی می‌آورند، این گیاهان که به‌خاطر تنوع اقلیمی ایلام، به صورت خودرو در میان صخره‌ها و دامنه‌ها می‌رویند، علاوه بر مصرف خانگی، به بازارهای محلی نیز راه یافته و منبع درآمدی برای برخی افراد می‌شوند.
اما در کنار این زیبا و دلپذیر بودن، نگرانی‌ها نیز سایه افکنده است، مصرف بی‌رویه و برداشت‌های غیراصولی، طبیعت بکر ایلام را با تهدیدی جدی روبه‌رو کرده است، در سال‌های اخیر، افزایش تقاضا برای گیاهان دارویی، دست‌اندازی به طبیعت را بیشتر کرده و خطر انقراض برخی گونه‌های حساس را به همراه داشته است.
کوهستان‌های ایلام که روزگاری مأمن امن گیاهان دارویی بودند، اکنون گاه با تخریب خاک و اختلال در چرخه طبیعی گیاهان مواجهند.
کارشناسان محیط‌زیست بارها بر لزوم اصلاح شیوه‌های برداشت این گیاهان تأکید کرده‌اند و تنها با رعایت اصول محیط‌زیستی همچون برداشت مسئولانه و آشنایی با شرایط رشد این گیاهان، می‌توان از استمرار زیست آن‌ها در طبیعت اطمینان حاصل کرد.
علاوه بر آن، ضرورت آموزش و فرهنگ‌سازی در میان مردم و بازدیدکنندگان طبیعت بیش از گذشته احساس می‌شود، حفظ این گنجینه‌های طبیعی نه فقط وظیفه مردم محلی، بلکه میراثی است که باید برای نسل‌های آینده در آغوش ایلام باقی بماند.
دل طبیعت؛ خانه‌ای برای کنگر کوهی
همزمان با نو شدن طبیعت و آغاز فصل بهار، در دامنه‌های کوهستان‌های سر به آسمان ایلام و دیگر مناطق ایران، گیاهی باشکوه و پرخاصیت سربرمی‌آورد؛ «کنگر کوهی»، گیاهی خودرو با برگ‌های خاردار و ساقه‌های ضخیم، که چون نگینی سبز در دل صخره‌های بکر می‌درخشد.
این گیاه که با نام علمی «Cirsium vulgare» شناخته می‌شود، یکی از گنجینه‌های طبیعت است؛ هم برای سفره‌های مردمان و هم برای درمان دردهای پنهان.
کنگر کوهی، از نخستین روزهای بهار تا نیمه‌های تابستان، نفس طبیعت را تازه می‌کند، برگ‌های پهن و چرمی آن، که در نور طلایی آفتاب برق می‌زنند، هر چند سرتاسر با خارهای تیز پوشیده شده‌اند، اما انتهای دمبرگ‌های جوان آن نرم و لطیف است؛ بخشی که به‌عنوان قسمت خوراکی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این گیاه بکر، که از دیرباز در فرهنگ‌های مختلف جایگاهی ویژه داشته، نه تنها به دلیل عطر دل‌نشین و طعم لذیذش در غذاهایی همچون خورشت کنگر، سوپ‌های محلی یا سالاد و کنگرماست محبوب است، بلکه خواص درمانی شگفت‌انگیز آن سبب شده است تا در طب سنتی جایگاه پراهمیتی داشته باشد.
کنگر کوهی طبیعتی گرم و خشک دارد و از این رو اغلب با ماست مصرف می‌شود تا تعادلی در طبع غذا ایجاد شود.
در دل تاریخ، کنگر سفری طولانی داشته است؛ از کوهستان‌های خاورمیانه گرفته تا یونان و مصر باستان، و بعدها به میزهای باشکوه اشراف اروپایی در قرن شانزدهم.
این گیاه به نقش کمکی‌اش در هضم مواد غذایی شهرت داشت و در طب اروپا به‌عنوان محرک کلیه‌ها، تقویت‌کننده ترشح صفرا و درمان‌کننده اختلالات گوارشی مورد استفاده قرار می‌گرفت.
ارزش غذایی کنگر فراتر از تصورات ساده است، در صد گرم از این گیاه بی‌ادعا، موادی نهفته است که سلامت بدن را تضمین می‌کند؛ پتاسیم، کلسیم، آهن، فولات و ویتامین‌های گروه B، هرچند انرژی آن محدود است، اما سرشار از فیبر، بتاکاروتن و خواص آنتی‌اکسیدانی است که به تقویت قلب، کاهش کلسترول و محافظت از کبد کمک می‌کند.
کنگر کوهی برای پژوهشگران نیز رازهایی الهام‌بخش دارد، ماده‌ای به نام «سینارین» که در عصاره برگ‌های این گیاه یافت می‌شود، تأثیر چشمگیری در کاهش کلسترول بد خون (LDL) و تری‌گلیسیرید دارد.
این ماده، همراه با ترکیباتی همچون اسید کافئیک، نه تنها از رسوب چربی‌های مضر در جدار رگ‌ها جلوگیری می‌کند، بلکه به عملکرد کبد در دفع سموم کمک می‌کند.
از دیگر خواص درمانی کنگر می‌توان به بهبود عملکرد دستگاه گوارش، تقویت قلب، درمان نارسایی‌های کبدی و کاهش فشار خون اشاره کرد.
عصاره برگ و ریشه این گیاه یک سپر محافظتی برای کبد در برابر آسیب‌های شیمیایی است و به پاک‌سازی بدن از سموم کمک می‌کند، فواید کنگر به گونه‌ای است که هم‌نشینی آن با بیماری‌هایی چون دیابت، فشار خون و مشکلات مزمن بدن، تبدیل به درمانی طبیعی شده است.
گذشته از خواص درمانی، طبیعت سخاوت خود را در زمینه رشد این گیاه نیز به تصویر کشیده است، کنگر کوهی، با تحمل سرمای سخت زمستان و خشکی هوا، بدون هیچ نیازی به آبیاری مصنوعی، در دامنه‌های کوهستانی زندگی می‌کند و برآمدگی‌های خاک معدنی و سنگ‌های خرد شده را به خانه‌ای سبز تبدیل کرده است.
روستاییان، این سبزی بهاری را با شور و اشتیاق از دل زمین جمع کرده و به بازارها می‌فرستند، یا برای چرا دام‌های خود ذخیره می‌کنند.
اما این گیاه زیبا، نیازمند مراقبت انسان‌هاست، برداشت بی‌رویه و ناآگاهانه، نه تنها خطر نابودی این گنجینه را به همراه دارد، بلکه اکوسیستم حساس کوهستان را نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌کند، اگر چرخه طبیعی رشد و زایش کنگر شکسته شود، دامنه‌هایی که روزگاری کنگرزارهای باشکوه بودند، دیگر نخواهند توانست جلوه‌ای از شکوهمندی طبیعت را به نمایش بگذارند.
کنگر کوهی؛ گیاهی در معرض انقراض به دلیل برداشت‌های بی‌رویه
مدیر مرکز خدمات تخصصی گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی استان ایلام در گفت و گو با خیرنگار ایرنا، با اشاره به ارزش غذایی و دارویی گیاه کنگر کوهی، نسبت به برداشت بی‌رویه این گیاه هشدار داد و خواستار توجه بیشتر به روش‌های علمی برای حفظ و تولید این گیاه ارزشمند شد.
«علی فرضی‌نژاد» با بیان اینکه گیاه کنگر علاوه بر استان ایلام در بسیاری از مناطق کشور، به‌ویژه مناطق غربی و مرکزی ایران در کوهستان‌ها و دشت‌ها رشد می‌کند، اظهار کرد: این گیاه نه تنها در میان مردم ایلام، بلکه در نقاط مختلف کشور شناخته شده و به عنوان یکی از غذاهای محبوب و پرخاصیت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
وی یادآور شد: گیاه کنگر از گذشته‌های دور، همواره بخشی از سفره‌های روستائیان و عشایر استان ایلام بوده و به عنوان یک وعده غذایی در فصل بهار مصرف می‌شده است، هرچند که بسیاری از افراد از خواص دارویی و ارزش‌های تغذیه‌ای این گیاه آگاهی چندانی نداشتند.
این کارشناس گیاهان دارویی ادامه داد: استفاده از کنگر در میان خانواده‌های ایلامی همچنان رواج دارد، اما متأسفانه این گیاه با ارزش امروزه با خطر انقراض مواجه است، برداشت بی‌رویه و غیر اصولی، به‌ویژه برای فروش و کسب درآمد، سبب کاهش سطح رشد و پراکندگی این گیاه در نقاط مختلف استان شده است؛ به‌طوری‌که در مناطقی مانند شهرستان ایلام، چرداول و برخی مناطق شمالی استان، رشد آن نسبت به گذشته بسیار محدود شده است.
فرضی‌نژاد با توضیح درباره روش تکثیر کنگر، بیان کرد: تکثیر این گیاه به صورت بذری انجام می‌شود، اما برداشت بی‌رویه، به‌خصوص زمانی که قسمت‌های ساقه و ریشه گیاه قطع می‌شود، باعث خواهد شد که این گیاه فرصت بذرآوری نداشته باشد و بدون وجود بذر برای فصل‌های بعد، چرخه طبیعی رشد این گیاه مختل خواهد شد.
وی تأکید کرد: برای حفظ این گیاه ضروری است هنگام برداشت اصول اخلاقی و محیط‌زیستی رعایت شود، به این معنا که بخشی از گیاهان باقی بمانند تا بتوانند بذرآوری کنند و رشد این گیاه در فصل‌های آینده تضمین شود، در غیر این صورت، کاهش سطح رشد این گیاه در مناطق کوهستانی استان ایلام و دیگر نقاط کشور ادامه خواهد داشت.
مدیر مرکز خدمات تخصصی گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی استان ایلام درباره روش‌های مصرف کنگر، گفت: این گیاه به صورت بورانی، خورشتی و حتی خشک شده برای تهیه دمنوش مورد استفاده قرار می‌گیرد، برخی افراد آن را همراه با چای دم کرده و مصرف می‌کنند، چرا که خواص دارویی این گیاه در هر نوع مصرف حفظ می‌شود، با این حال، مصرف خام آن در مقادیر زیاد ممکن است موجب دل‌پیچه و دل‌درد شود.
وی افزود: کنگر دارای ماده مؤثره‌ای به نام سینارین است که در کاهش کلسترول خون و جلوگیری از عفونت‌های کبدی بسیار مؤثر است، همچنین برای بیماران مبتلا به مشکلات کبدی، فشار خون و کم‌خونی مفید است.
فرضی‌نژاد یادآور شد: این گیاه با خواصی همچون تب‌بر بودن و ضدعفونی‌کننده دستگاه گوارش، نقشی اساسی در تقویت سلامت عمومی بدن ایفا می‌کند، البته افردی که از مشکلات کبدی رنج می‌برند، بهتر است با مشاوره پزشک از این گیاه استفاده کنند تا از تداخل دارویی جلوگیری شود.
این کارشناس گیاهان دارویی با اشاره به روش‌های رایج تولید این گیاه اضافه کرد: برخی افراد اقدام به فریز کردن کنگر تازه کرده و آن را برای فصل‌های سرد سال نگهداری می‌کنند، اما برای کاهش فشار بر طبیعت و جلوگیری از برداشت بی‌رویه، پیشنهاد می‌شود که فعالان عرصه تولید گیاهان دارویی، نسبت به جمع‌آوری بذر کنگر و تولید آن به‌صورت گلخانه‌ای اقدام کنند.
وی بیان کرد: استان کردستان در این زمینه پیشگام بوده و تولید گلخانه‌ای کنگر به عنوان یک روش مقرون به صرفه از سوی این استان عملیاتی شده است.
فرضی‌نژاد در پایان اظهار امیدواری کرد که مراکز تحقیقاتی استان ایلام، از جمله جهاد دانشگاهی، دانشگاه ایلام و منابع طبیعی، در زمینه جمع‌آوری بذر کنگر و اهلی‌سازی آن برای کشت در مزارع همکاری کنند.
این کارشناس گیاهان دارویی بیان کرد: این اقدام نه تنها از انقراض این گیاه جلوگیری خواهد کرد، بلکه می‌تواند درآمدزایی بیشتری برای فعالان این عرصه به همراه داشته باشد.
فرضی‌نژاد تأکید کرد اگر این روند تحقیقاتی به سرعت عملی شود، زادآوری طبیعی کنگر نیز حفظ خواهد شد و نگرانی‌ها درباره از بین رفتن این گیاه ارزشمند کاهش خواهد یافت.
بهار ایلام با آن سبزی چشم‌نواز و طراوت بی‌بدیلش، پیامی از همزیستی انسان و طبیعت است، این پیام تنها زمانی تداوم خواهد یافت که طبیعت را نه به عنوان کالایی مصرفی، بلکه به عنوان بخشی از هویت و جان زمین پاس بداریم.
و اما امروز، کنگر، این گنج سبزِ دامنه‌های کوهستان، صدایی از دل طبیعت است که ما را به مراقبت و بردباری فرا می‌خواند، گیاهی که روزگاری بی‌هیچ دغدغه در دل خاک‌های بکر می‌رویید، اکنون در انتظار دستانی است که آن را نه برای سودی زودگذر، که برای شکوه زمین حفظ کنند.
برداشت‌های بی‌رویه نیز زخمی است بر تن زیبا و پرافتخار این گیاه، و اگر امروز اندیشه‌ای برای نجات آن نکنیم، فردا این نعمت بی‌همتا به خاطره‌ای در تاریخ بدل خواهد شد.
آن‌چه باید بیاموزیم، نه انکار نیازهای خودمان، که همراهی با طبیعت است؛ چرا که او عزیزترین دارایی‌هایش را برای ما به ارمغان می‌آورد.
کنگر، این میراث جان‌بخش زمین، به ما یادآور می‌شود که لذت واقعی در لمس لطافت سبزه‌هاست، در چشیدن طعم خورشتی که بوی صبوری و مهر دهد، و در سپردن بذرهای زندگی به خاکی که سال‌ها سخاوتمندانه همراه ما بوده است.
کنگر، با ریشه در طبیعت بکر و خواص درمانی فراوان، پیامی از زندگی و همزیستی انسان و زمین است، این پیام وقتی ماندگار خواهد بود که انسان، طبیعت را نه به چشم منبعی قابل مصرف، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت و سرشت زمین پاس دارد.
تنها در این هم‌نشینی عاشقانه با طبیعت است که راز بقا برای گیاهان، کوه‌ها و انسان‌ها جاودانه می‌ماند.
فردا، آینده‌ای سبز خواهد داشت اگر امروز نگاه ما به زمین، نگاهی مهربان و دلسوزانه باشد.