به گزارش افق امروز همزمان با عصر مدرنیته، ایران میزبان مهم‌ترین نماد مدرنیته یعنی اتومبیل شد؛ البته اتومبیل‌های اولیه تفاوت فاحشی با خودروهای امروزی داشت. آمار دقیقی در دست نیست اما بر اساس منابع عمومی، نخستین اتومبیل در اوایل دهه ۱۳۰۰ شمسی (برخی منابع سال ۱۲۸۳ شمسی، برابر با ۱۹۰۴ میلادی را ذکر می‌کنند) وارد ایران و پایتخت شد. این اتومبیل متعلق به مظفرالدین شاه قاجار بود و توسط یک راننده فرانسوی هدایت می‌شد.
تصویب آیین‌نامه رانندگی در واکنش به افزایش شمار وسایل نقلیه موتوری از جمله موتورسیکلت صورت گرفت. ورود اتومبیل و دیگر وسایل نقلیه، ضمن ارتقای سطح زندگی (به ویژه در شهرها)، چالش‌هایی نیز به همراه داشت. این وسایل نقلیه به عاملی جدید برای بی‌نظمی در اماکن عمومی تبدیل شد.
حضور گسترده وسایل نقلیه در خیابان‌هایی که عمدتاً برای عابران پیاده، احشام و گاری‌ها طراحی شده بود، بی‌نظمی فراوانی ایجاد کرد. تنها ۱۷ سال پس از ورود نخستین اتومبیل، شمار آنها در سال ۱۳۰۰ به ۶۰۰ تا ۷۰۰ دستگاه رسید. اگرچه این تعداد در مقایسه با میلیون‌ها وسیله نقلیه امروزی ناچیز است اما در خیابان‌های محدود آن زمان، آشفتگی قابل توجهی ایجاد می‌کرد.
اهمیت وضع قانونی رسمی در حوزه ترافیک زمانی بیش از پیش احساس شد که وسایل نقلیه به یکی از عوامل اصلی مرگ و میر و آسیب به شهروندان تبدیل شدند. اتومبیل‌ها، موتورسیکلت‌ها و کامیون‌ها به تدریج جای بیماری‌هایی مانند وبا و طاعون را در صدر جدول مرگ و میر غیرطبیعی گرفتند؛ بنابراین، وضع قوانینی برای نظم‌بخشی به تردد وسایل نقلیه موتوری ضروری به نظر می‌رسید.
تطور تاریخی آیین‌نامه در ایران:
در ابتدای ورود خودروها به ایران، هیچ قانون رانندگی وجود نداشت. در سال ۱۲۹۱، «وستد» رئیس نظمیه (پلیس) تهران، نخستین آیین‌نامه ابتدایی رانندگی را تدوین کرد. این آیین‌نامه بیشتر برای نظم‌بخشی به تردد تعداد اندک خودروهای آن زمان بود.
نخستین نظام‌نامه رسمی اتومبیل (که امروزه با نام آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی شناخته می‌شود) در اردیبهشت ۱۳۰۴ (۱۹۲۵) توسط هیات وزیران تصویب و در سراسر کشور اجرا شد. یکصد سال از تصویب این قانون می‌گذرد.
برخی منابع غیررسمی، وضع قوانین تردد در تهران (به عنوان نخستین شهر استفاده از وسایل نقلیه) را به اواخر قرن سیزدهم و اوایل ورود اتومبیل نسبت می‌دهند. این قوانین در ابتدا، مختص تهران بودند و در دیگر نقاط کشور اجرا نمی‌شدند.
در دهه اول قرن چهاردهم، شمار وسایل نقلیه موتوری (خصوصی، دولتی و نظامی) به پنج هزار دستگاه رسید. با ورود نمایندگی‌های خودروسازان به ایران، واردات افزایش یافت، قیمت‌ها کاهش پیدا کرد و شمار خودروها در خیابان‌ها بیشتر شد. در همین زمان، سیر تحولی آیین‌نامه رانندگی نیز آغاز شد.
در سال ۱۳۱۸ (۱۹۳۹)، نخستین آیین‌نامه کامل قوانین راهنمایی و رانندگی به تصویب دادگستری (عدلیه) رسید. این آیین‌نامه در ۱۳ فصل و ۱۰۲ ماده تدوین شد و «مادر قوانین راهنمایی و رانندگی» نامیده می‌شود.
پس از انقلاب با توسعه شهرنشینی و افزایش چشمگیر استفاده از خودرو و دیگر وسایل نقلیه همچنین تغییرات در قوانین ترافیکی کشورهای توسعه‌یافته، آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی نیز تغییرات اساسی پیدا کرد و قواعد و قوانین جدیدی به آن اضافه شد. این تغییرات شامل به‌روزرسانی قوانین، توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای، گسترش حقوق شهروندی، حقوق حیوانات، مسئولیت اجتماعی، استانداردهای جهانی در حوزه ترافیک و مهم‌تر از همه، حفظ جان مردم بود.
قانون اساسی رانندگی در سراشیبی ساده‌سازی؛ درست یا غلط؟
آخرین به‌روزرسانی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی مربوط به تیر ۱۳۸۴ است. این آیین‌نامه در ۵۲ صفحه و ۲۲۳ ماده تدوین شد و تاکنون بدون تغییر باقی مانده است اما برخلاف قانون اصلی، آیین‌نامه ویژه متقاضیان گواهینامه، در دو دهه اخیر تغییرات گسترده‌ای داشته است.
در این دوره، شاهد ساده‌سازی کتاب آیین‌نامه ویژه متقاضیان گواهینامه بودیم؛ به طوری که امروزه این کتاب به ساده‌ترین شکل ممکن با کمترین سؤال، سطحی‌ترین مباحث و برای دریافت گواهینامه در کمترین زمان ممکن، تدوین و ارائه می‌شود.
حتی در دوره‌ای، پلیس قصد حذف آزمون آیین‌نامه را داشت. حتی در برهه‌ای پلیس تصمیم بر حذف آیین‌نامه رانندگی در آزمون‌های گواهینامه داشت. محمد رویانیان رئیس پلیس وقت راهنمایی و رانندگی نیروی انتظامی در آبان سال ۱۳۸۷ در نشست ماهانه یونیسف اعلام کرد که «آزمون آیین نامه رانندگی حذف می شود».
رویانیان علت این تصمیم را «ورود درس ترافیک به نظام آموزشی کشور» عنوان کرد و گفت: «در صددیم با ورود درس ترافیک به نظام آموزشی، آموزش های ترافیکی را تا مقطع دیپلم ادامه دهیم تا پس از اخذ مدرک دیپلم، دیگر لازم نباشد فرد برای دریافت گواهینامه در آزمون شرکت کند.»
البته این ایده هیچگاه تحقق پیدا نکرد و در حد یک نظریه باقی ماند، اما موضوع ساده سازی کتاب آیین نامه همچنان طی این سال‌ها به دستورکار روسای پلیس راهور و به گزینه نخست روی میز آنان تبدیل شد در حالی که هیچ دلیل موجهی برای این ساده‌سازی وجود نداشت.
سردار سید کمال هادیان‌فر رئیس پلیس اسبق راهور فراجا نیز در آبان سال ۱۴۰۲ بر ساده سازی و تسریع در دریافت گواهینامه تاکید کرد.
وی با اشاره به کتابچه جدید آیین نامه گفت: این کتابچه ساده سازی و مطالب اضافه از آن حذف شده است و با یک سوم قیمت در اختیار مردم قرار خواهد گرفت.
ساده سازی آیین‌نامه دریافت گواهینامه رانندگی طی ۲ دهه اخیر در حالی به اولویت متولیان امر تبدیل شد که همچنان تخلفات رانندگی در کشور و مرگ و میر ناشی از تصادفات در بالاترین میزان قرار دارد و تقریباً صدای هر مسئولی در جمهوری اسلامی را درآورده است. حتی در برخی حوزه‌ها مانند گواهینامه موتورسیکلت‌ما شاهد دریافت یکروزه هستیم که این امر در برخی کشورها هفته ها طول می کشد.
رئیس مرکز اطلاعات و کنترل ترافیک راهور می گوید: بیش از ۸۵ درصد علت تصادفات مربوط به عوامل انسانی (راننده) است و ۱۵ درصد باقی‌مانده به عواملی همچون خودرو و جاده مربوط می‌شود.در سال ۱۴۰۲ شاهد افزایش ۴.۹ درصدی تصادفات بودیم و ۱۷ هزار و ۱۷۷ مورد تصادف ثبت شد که سه عامل عدم توجه به جلو، سرعت غیرمجاز و عدم کنترل وسیله نقلیه علت اصلی ۶۰ درصد تصادفات بود.
سردار سیدتیمور حسینی رئیس پلیس راهور فراجا در گزارش نوروزی امسال اعلام کرد: در نوروز ۱۴۰۴ «درمجموع ۱۷ میلیون و ۷۹۲ هزار و ۲۵۸ تخلف رانندگی در جاده‌های کشور ثبت شده که در مقایسه با آمار مدت زمان مشابه سال قبل(نوروز ۱۴۰۳) ۴۸ درصد معادل پنج میلیون و ۸۳۸ هزار و ۱۶۲ مورد افزایش یافته است.»
علاوه بر این، فقط در نوروز ۱۴۰۴، ۶۰۰ میلیون تردد در جاده‌های کشور انجام گرفت و ۱۵ میلیون تخلف حادثه ساز ثبت و بیش از ۶ هزار جلد گواهینامه رانندگان حادثه ساز ضبط شد. به عبارت دیگر پلیس برای هر ۴۰ تردد یک مورد جریمه حادثه ساز ثبت کرد که باید به این آمار تخلفاتی که از دید پلیس پنهان می‌ماند را نیز اضافه کرد.
باید نتیجه گرفت روند افزایش شمار تخلفات رانندگی در سایه تلاش مسئولان برای ساده سازی دریافت مجوز رانندگی(گواهینامه) کاملاً همپوشانی داشته و ادامه این مسیر اشتباه می‌تواند بحران حوادث ترافیکی را عمیق‌تر کند. بحرانی که در حال حاضر سالانه حدود یک میلیون میلیارد تومان خسارت جانی و مالی به کشور وارد می کند.
سختگیری در آیین‌نامه؛ بازگشت به قانون در تردد
پس از سال‌ها مسیر اشتباه، حال پلیس معتقد است که باید در موضوع آیین‌نامه رانندگی چه در حوزه شماره‌گذاری، اجرای قانون و دریافت گواهینامه سختگیری کرد و برای رسیدن به وضعیت ایده‌آل به اجرای دقیق قانون بازگشت.
رئیس پلیس راهور فراجا اخیراً در مصاحبه‌ای با خبرگزاری ایرنا اعلام کرد: «پلیس با هرگونه روانسازی و آسان‌سازی دریافت گواهینامه رانندگی وسائل نقلیه مخالف است زیرا نباید در حوزه‌هایی که با جان مردم سر و کار دارد، تسهیل‌گری شود.»
سردار سید تیمور حسینی نتیجه آسان‌سازی آیین‌نامه دریافت گواهینامه رانندگی را منفی دانست و افزود: با وجود اینکه تسهیل در دریافت خدمات عمومی حقوق اولیه مردم است اما در حوزه صدور گواهینامه رانندگی که با امنیت و جان مردم ارتباط دارد مجاز به آسان‌سازی نیستیم.
شاید این گام نخست برای نظم بخشی به رفتار ترافیکی و پیشگیری از حوادث ترافیکی باشد که علاوه بر هزینه سنگین جانی و مالی همچنین روانی به جامعه، زندگی شهروندان را نیز غیر قابل تحمل کرده است.
حال و روز آیین نامه راهنمایی و رانندگی
دبیر همایش یکصدسالگی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی، آیین‌نامه رانندگی را یکی از مترقی‌ترین قوانین ایران خواند و تأکید کرد که این قانون در زمانی تصویب شد که بسیاری از کشورهای منطقه حتی قانون اساسی نداشتند.
علیرضا اسماعیلی افزود: آیین‌نامه رانندگی را «قانون اساسی حوزه ترافیک» نامید اما امروز در حوزه اثرگذاری از برخی کشورهای دیگر عقب‌تر هستیم.
وی با اشاره به کاهش اثر بازدارندگی قانون، بر اهمیت اجرای صحیح قانون تأکید کرد و گفت: هم در اجرا و هم در آیین‌نامه با کمبود ابزارهای بازدارنده مواجه هستیم.
اسماعیلی با بیان اینکه قانون راهنمایی و رانندگی ظرفیت به‌روزرسانی دارد، پیشنهاد کرد که همانند کشورهای توسعه‌یافته، رفتارهای بد ترافیکی را به دیگر حوزه‌های خدمات اجتماعی مرتبط کنیم. به عنوان مثال، در برخی کشورها، متخلفان رانندگی از دسترسی به خدمات اجتماعی و مقام‌های اجرایی و تصمیم‌ساز محروم می‌شوند یا هزینه‌های عمومی زندگی آنها افزایش می‌یابد.
دبیر همایش یکصدسالگی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی، انضباط ترافیکی و پایبندی به قوانین را از ملموس‌ترین حوزه‌های بررسی رفتار شهروندی دانست و گفت: کسی که به راحتی از مرز قانون عبور می‌کند، نباید بتواند در حوزه اجتماعی به جایگاه قانون‌گذاری یا اجرای قانون دست یابد.
هدف از برگزاری همایش یکصدسالگی آیین‌نامه راهنمایی و رانندگی، پاسداشت این قانون، تبادل افکار و ایده‌ها و ایجاد فرصت برای تحقیقات و تفکرات جدید عنوان شده است.