فاجعه محیط زیستی انفجار سد نواکاخوفکا

سه روز پس از تخریب سد نوا کاخوفکا در ۱۶ خرداد ۱۴۰۲ در اوکراین که منجر به سیل گسترده شد، واضح است که ما در حال درک اثر فاجعه هستیم و اینکه چه اثری می‌تواند برای محیط زیست، کشاورزی محلی و روند جنگ داشته باشد. افرادی در پایین دست رودخانه دنیپرو زندگی می‌کنند، که قبلاً ماه‌ها در خط مقدم جبهه مقاومت کرده‌اند و اکنون خود را در یک فاجعه زیست محیطی می‌بینند. شهر خرسون با حدود ۲۸۰ هزار نفر جمعیت بزرگترین شهری که تحت اثر قرار گرفته است.

صدها هزار نفر بدون آب آشامیدنی هستند. حدود ۸۰ شهر و روستا و حدود ۴۲۰۰۰ نفر در معرض خطر هستند. به گفته صلیب سرخ، مین‌های زمینی جابجا شده و به مکان‌های نامعلومی در پایین دست شناور هستند. در همین حال اولین گزارش‌ها از تلفات و حداقل سه کشته منتشر شده است.

این یک بحران بزرگ است. در مرکز خرسون با آمد و شد قایق‌های نجات، حاشیه به یک بندر کوچک شلوغ تبدیل شد. سال ۲۰۲۲ خرسون به مدت هشت ماه توسط نیروهای روسی اشغال شد. بخش‌هایی از آن در اثر گلوله باران به شدت آسیب دید و بسیاری از مردم در زمان وقوع سیل شهر را ترک کرده بودند. افراد جوان‌تر تا جایی که می‌توانند سریع فرار می‌کنند.

ساکنانی که در آنجا مانده‌اند اکثرا مسن هستند و از رفتن خودداری کرده‌اند. با این حال، برای بسیاری از کسانی که باقی مانده‌اند، سیل آنها را مجبور به ترک خانه‌ها کرده است.

زلنسکی سیل را “بمب کشتار جمعی محیط زیستی” خواند و این بزرگترین فاجعه زیست محیطی اروپا از زمان فاجعه هسته‌ای چورنوبیل (در اوکراین، شوروی) در سال ۱۹۸۶ است. ولودیمیر زلنسکی، رئیس جمهور اوکراین روز سه شنبه گفت که سد از داخل منفجر شده است. مسکو مدعی شد که این تخریب یک “انحراف از پیش برنامه ریزی شده طرف اوکراینی” بوده است. تخریب سد نوا کاخوفکا توسط روسیه تایید نشده است. زلنسکی گفته است که “نمی‌داند” چگونه کسی می‌تواند در آن شک کند . مسکو به نوبه خود در این “خرابکاری” اوکراین را مقصر می‌داند.

روز چهارشنبه، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، این حمله ادعایی را اقدامی “وحشیانه” خواند. علاوه بر اثر آن بر حیات وحش، وزارت کشاورزی اوکراین هشدار داد که مزارع جنوب اوکراین ممکن است تا سال آینده «به بیابان» تبدیل شوند، زیرا آبیاری آنها به مخزن زه‌کشی شده وابسته است. فروپاشی کشاورزی اوکراین نیز می‌تواند اثر قابل توجهی بر بازار جهانی مواد غذایی داشته باشد. نیروهای روسی در ماه نوامبر از شهر عقب نشینی کردند، اما همچنان کرانه سمت چپ پایینی رودخانه را که پس از فروریختن سد غول‌پیکر نوا کاخوفکا در اوایل روز سه‌شنبه دچار سیل شده است، کنترل می‌کنند. مسکو و کیف یکدیگر را به تخریب سدی متهم کرده‌اند که بزرگترین مخزن آب اوکراین را داشته و تامین آب میلیون‌ها نفر رابر عهده داشت.

آب آلوده به نفت و مواد شیمیایی صنعتی به جوامع پایین دستی سرازیر می‌شود. این سد تامین آب به حوضچه‌های خنک کننده نیروگاه هسته‌ای Zaporizhzhia، بزرگترین نیروگاه هسته ای اروپا، در حدود ۱۵۰ کیلومتری شمال شرقی را تضمین می‌کرد.

نظامیان روسی این ایستگاه را بیش از یک سال پیش تصرف کردند و مسکو اغلب ادعا می‌کند که کیف آن را گلوله باران می‌کند – در معرض خطر یک رویداد جدید و بسیار بزرگ‌تر شبیه چرنوبیل است که می‌تواند بیشتر اروپای شرقی را با تشعشعات مسموم کند. فاجعه سد در جنوب رخ داده است، منطقه ای که انتظار می رود نیروهای اوکراینی بر ضد حملات متمرکز شوند. جاده بالای سد – که در اثر گلوله باران آسیب دیده اما همچنان قابل عبور است – تنها راه انتقال سربازان و تسلیحات اوکراینی از رودخانه دنیپرو، یکی از بزرگترین و وسیع ترین رودخانه های اروپا بود.

اوکراین قصد داشت دوباره کنترل سد را به دست گیرد تا وسایل نقلیه زرهی و تسلیحات سنگین را به سمت کرانه چپ حرکت دهد – اما اکنون، سیلاب‌ها خاک را برای هفته‌های آینده باتلاق می‌کند. از یک دیدگاه با منفجر کردن سد، نیروهای روسی جناح جنوبی خود را ایمن کردند و اکنون می توانند بر دفع حمله اوکراین در منطقه زاپوریژیا تمرکز کنند. از ابتدای دهه پنجاه میلادی و در زمان شوروی ساخت سد نوا کاخوفکا و دریای آب شیرین در پشت آن به عنوان “پروژه ساختمانی بزرگ کمونیسم” یاد شد. این سد آب دنیپرو را ۱۶ متر بالا برد – و هدایت مجدد آن را به شبه جزیره خشک کریمه ممکن کرد و باعث رشد مراکز شهری و کشاورزی آبی شد. سه کانال دیگر از این مخزن، استپ‌های جنوب اوکراین را به انبار غله اتحاد جماهیر شوروی تبدیل کرد و برای کل ناوگان کشتی‌های باری کافی بود. مسکو کمونیست برای کاهش موانع اداری و لجستیکی پروژه عظیم، تصمیم گرفت کریمه را بخشی از اوکراین شوروی در گامی که در آن زمان صرفاً بوروکراتیک به نظر می‌رسید، تبدیل کند. اما در سال ۲۰۱۴، پوتین با اعلام الحاق شبه جزیره دریای سیاه، این تصمیم را محکوم کرد. در پاسخ، اوکراین کانال کریمه را قطع کرد، کشاورزی را نابود کرد و زندگی بیش از ۲ میلیون ساکن دائمی و بسیاری دیگر از گردشگران روسی را که به سواحل و کوه‌های کریمه سرازیر شدند، پیچیده شد.

در ۲۵ فوریه ۲۰۲۲، دومین روز از تهاجم روسیه به اوکراین، مسکو کنترل سد را به دست گرفت و به سرعت کانال را بازسازی کرد. فروریختن سد باعث خشکی کانال می‌شود و پیامدهای دراز مدت برای کشاورزی و اقتصاد اوکراین ویرانگر خواهد بود. تخریب این سد منجر به “بحران عظیم آب در جنوب” خواهد شد. زمین های کشاورزی در مناطق زاپوریژیا و خرسون به بیابان تبدیل خواهند شد و کل تولید کشاورزی اوکراین حدود ۱۵ درصد کاهش خواهد یافت. تا یک میلیون نفر بدون آب آشامیدنی خواهند ماند. فروریختن سد احتمالاً «مهم‌ترین حادثه آسیب به زیرساخت‌های غیرنظامی» از زمان آغاز جنگ در فوریه ۲۰۲۲ است.

اوکراینی‌ها خانه‌های آب‌گرفته را روز چهارشنبه ۱۷ خرداد رها کردند، زیرا سیل پس از تخریب یک سد عظیم برق آبی در خط مقدم بین نیروهای روسیه و اوکراین و رئیس‌جمهورهای آنها مقصر این فاجعه هستند، در جنوب این کشور سرازیر شد. سیل صدها هزار نفر را بدون دسترسی به آب آشامیدنی رها می کند، ده ها هزار هکتار از زمین های کشاورزی را باتلاق می کند و حداقل ۵۰۰۰۰۰ هکتار را از آبیاری محروم می کند. در شهر خرسون در پایین دست سد، بیش از ۸۰ شهرک تحت اثر این فاجعه قرار گرفته اند و سیل باعث انتشار مواد شیمیایی و باکتری های عفونی در آب شده است. ریزش سد نوا کاخوفکا در روز سه‌شنبه ۱۶ خرداد ۱۴۰۲ زمانی اتفاق افتاد که اوکراین در حال آماده‌سازی یک ضد حمله بزرگ علیه تهاجم روسیه بود که احتمالاً مرحله اصلی بعدی جنگ است. هر دو طرف به خاطر ادامه گلوله باران در سراسر منطقه پرجمعیت سیل یکدیگر را سرزنش کردند و نسبت به جابجایی مین‌ها هشدار دادند، که در اثر سیلاب آشکار شده اند اوکراین گفته که چندین ماه پیش این سد توسط نیروهای روسی در ابتدای تجاوز نظامی در فوریه ۲۰۲۲ مین گذاری شده بود .

برخی کارشناسان می گویند که ممکن است سد به دلیل آسیب های جنگی قبلی و مدیریت ضعیف روسیه فروریخته باشد. ساکنان بخش تحت کنترل اوکراین در منطقه سیل زده در جنوب، منطقه حاصلخیز و باتلاقی که تا خور دنیپرو در دریای سیاه امتداد دارد، شکستن سد را به گردن سربازان روسی می اندازند که آن را در ساحل شرقی دنیپرو نگه داشته اند. روسیه در مناطق تحت کنترل خود در استان خرسون، جایی که بسیاری از شهرها و روستاها در مناطق پست و آشکار زیر سد قرار دارند، وضعیت اضطراری اعمال کرد. در شهر نوا کاخوفکا در کنار سد، آب قهوه ای خیابان های اصلی را که عمدتاً خالی از ساکنان بودند، زیر آب برد. در هر ثانیه بیش از ۳۰ هزار متر مکعب آب از مخزن سد بیرون می ریزد و شهر در معرض خطر آلودگی ناشی از سیلاب قرار می گیرد. دسترسی به آب آشامیدنی یک نگرانی عمده است و تا کنون حدود ۱۲۰۰۰ بطری آب و ۱۰۰۰۰ قرص تصفیه توزیع شده است. اوکراین انتظار دارد که افزایش سیلاب پس از رسیدن به حدود پنج متر در شبانه روز تا پایان روز چهارشنبه متوقف شود. دو هزار نفر از منطقه تحت کنترل اوکراین در منطقه سیل تخلیه شده اند و آب در ۱۷ شهرک با ۱۶۰۰۰ نفر جمعیت به بالاترین حد خود رسیده است.

*رئیس مرکز پیش بینی زلزله و استاد گروه زلزله شناسی مهندسی